Pokaż główną treść

Jak cukrzyca może wpływać na mózg i psychikę?

Wsparcie naukowe: prof. dr Karsten Müssig

Długotrwałe konsekwencje nieodpowiednio kontrolowanej cukrzycy są wielorakie oraz dotyczą wielu narządów i regionów ciała.

Dotyczy to również mózgu i psychiki: cukrzyca może być związana ze stresem, depresją, zaburzeniami pamięci lub odżywiania.

Zwiększony stres w cukrzycy

Cukrzyca często oznacza stres, ponieważ codziennie stawia wymagania przed osobami nią dotkniętymi. Osoby z cukrzycą muszą cały czas przestrzegać zasad, takich jak regularne mierzenie poziomu cukru we krwi, zwracanie uwagi na swoją dietę i odpowiednią ilość ruchu w codziennym życiu. Wiele osób dotkniętych chorobą cierpi z powodu tego, że determinuje ona ich codzienne życie. Do tego dochodzi jeszcze strach przed chorobami wtórnymi. Ciągłe wymagania mogą stać się stałym obciążeniem emocjonalnym, a tym samym prowadzić do stałego stresu. W kręgach zawodowych określa się to mianem „niepokoju związanego z cukrzycą” (z ang. „diabetes distress”).

W przypadku stałego stresu organizm wytwarza również więcej hormonu kortyzolu. Kortyzol podnosi również poziom cukru we krwi, aby szybko dostarczyć więcej energii do organizmu, gdy jest to potrzebne. Ponadto, wysoki poziom stresu stymuluje uwalnianie hormonu apetytu – greliny. Hormon ten zwiększa ochotę na słodycze i żywność bogatą w węglowodany, a tym samym prawdopodobieństwo dalszego podnoszenia poziomu cukru we krwi poprzez zwiększone spożycie żywności.

Wiele badań wykazało, że osoby dotknięte niepokojem związanym z cukrzycą często zaczynają mniej się troszczyć o własną chorobę. Prędzej czy później wpływa to również na powodzenie leczenia. Cukrzyca jest zaniedbywana, pogarsza się kontrola metaboliczna i wzrasta ryzyko wystąpienia długotrwałych powikłań choroby.

Dobra wiadomość: Istnieje wiele metod i środków, których można się nauczyć, aby zmniejszyć stres. Jednym z przykładów jest regularna aktywność fizyczna. Ważne jest, aby szukać pomocy i ją przyjmować. Przykładowo, pomóc mogą w takim przypadku strategie zarządzania stresem.

Obawy, zmartwienia i lęki związane z cukrzycą mogą przyczynić się do emocjonalnego przytłoczenia. Szereg badań potwierdza, że osoby chore na cukrzycę częściej zgłaszają lęk i około dwukrotnie częściej wykazują objawy depresji niż osoby zdrowe metabolicznie w tym samym wieku. Szacuje się, że prawie 10% osób z cukrzycą jest dotkniętych „prawdziwą” depresją, a około 25% cierpi na stany depresyjne. Ogólnie rzecz biorąc, kobiety chore na cukrzycę są bardziej narażone na wystąpienie depresji niż mężczyźni.

W przypadku obniżonego nastroju lub depresji często spada motywacja do wdrożenia własnego leczenia cukrzycy. Skutkiem zaniedbania leczenia jest wzrost poziomu cukru we krwi. Ponadto, hormony stresu mają również niekorzystny wpływ na poziom cukru we krwi w przypadku stresu psychologicznego. Niemniej jednak długotrwale podwyższony poziom cukru we krwi zwiększa ryzyko wystąpienia związanych z cukrzycą chorób naczyń krwionośnych, serca, oczu i nerek. Konsekwentne leczenie depresji może poprawić sytuację metaboliczną w cukrzycy.

Warto wiedzieć:

Grupa robocza Diabetes und Psychologie e.V. Niemieckiego Towarzystwa Diabetologicznego udostępnia w Internecie informacje, adresy i autotest (test dobrego samopoczucia WHO-5): www.diabetes-psychologie.de (linki w języku niemieckim)

Nie każdy depresyjny stan umysłu jest tożsamy z depresją lub nastrojem depresyjnym. Chwilowe przygnębienie jest częścią normalnych gorszych stanów w naszym życiu.

Jeśli jednak przygnębienie trwa przez dłuższy czas, czyli przez kilka tygodni lub miesięcy, może pojawić się depresja lub nastrój depresyjny. Często depresja jest niedoceniana i ukrywana przez osobę nią dotkniętą.

Kwestionariusze mogą pomóc pacjentom i ich lekarzom prowadzącym w rozpoznaniu istniejącej depresji. Jest to ważne, ponieważ osoby dotknięte depresją potrzebują pomocy terapeutycznej. Jeśli zdiagnozowano depresję, lekarz może w razie konieczności skierować daną osobę do psychologa lub psychoterapeuty. Możliwe jest również leczenie zaburzeń depresyjnych za pomocą leków.

Eksperci mówią o nastroju depresyjnym, gdy objawy takie jak przygnębienie, zwiększona potrzeba snu, ciągłe zmęczenie i apatia są ograniczone w czasie. Manifestacja objawów jest również lżejsza w przypadku nastroju depresyjnego niż w depresji. Nastrój depresyjny jest również uważany za patologiczną zmianę nastroju. Jednak w porównaniu do depresji, stan ten mija bez pomocy terapeutycznej. Niemniej jednak dla dotkniętych tym osób przydatne może być poszukiwanie wsparcia w radzeniu sobie z obniżonym nastrojem.

Warto wiedzieć:

Typowe objawy depresji to np. długo utrzymujący się:

  • smutny nastrój
  • apatia, wewnętrzny niepokój
  • zaburzenia myślenia i koncentracji
  • poczucie winy i niższości
  • utrata zainteresowania, brak odczuwania przyjemności
  • lęk
  • zaburzenia snu
  • zmniejszony apetyt
  • głęboka rozpacz, myśli samobójcze.

Naukowcy odkryli, że mogą istnieć wspólne biologiczne przyczyny depresji i cukrzycy typu 2. W centrum uwagi znajdują się przewlekłe, tlące się procesy zapalne oraz dysregulacja osi podwzgórze-przysadka-nadnercza. Ta „oś” kontroluje zdolność organizmu do odpowiedniego reagowania na stres. Dysregulacja może przyczyniać się do insulinooporności, chorób sercowo-naczyniowych, depresji oraz rozwoju lub zaostrzenia cukrzycy typu 2. Biologiczne podłoże depresji w cukrzycy typu 1 jest słabiej poznane.

Pamięć i demencja

Istnieje wiele możliwych przyczyn częstszego zapominania lub trudności z koncentracją. Nie zawsze kryje się za tym poważna choroba. Niemal każdy zna sytuację, kiedy nagle nie może sobie przypomnieć nazwiska lub po prostu zapomina o umówionym spotkaniu. Jeśli jednak incydenty zaburzeń pamięci kumulują się, może to oznaczać początek demencji. Zdolność zapamiętywania i przypominania jest wówczas znacznie upośledzona, co jest szczególnie widoczne w przypadku pamięci krótkotrwałej. W przypadku zaawansowanej demencji pacjenci często nie potrafią już określić, jaki jest rok, miesiąc czy dzień. Czasami zapomina się nawet własnego nazwiska lub daty urodzenia. Częste są również zmiany charakteru, stany dezorientacji i problemy z orientacją. Może dojść do tego, że osoby dotknięte chorobą nie będą w stanie odnaleźć się we własnym domu.

Osoby z cukrzycą częściej mają upośledzone funkcje poznawcze i są bardziej narażone na demencję niż osoby zdrowe metabolicznie. Wiadomo, że u osób z cukrzycą prawdopodobieństwo wystąpienia demencji w ciągu życia jest dwukrotnie większe niż u osób w tym samym wieku, które nie mają cukrzycy. Dobra wiadomość: Istnieje wiele sposobów na zmniejszenie ryzyka rozwoju demencji – w tym, a nawet szczególnie – w przypadku osób z cukrzycą.

Eksperci uważają, że za zwiększone ryzyko demencji w cukrzycy odpowiada kilka przyczyn. Oprócz złej regulacji poziomu cukru we krwi, ciśnienia krwi i poziomu lipidów we krwi, należą do nich palenie tytoniu, brak ruchu, obecność otyłości i depresji. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, brak ruchu jest jednym z najważniejszych czynników powodujących demencję w późniejszym okresie życia. Dotyczy to zarówno osób z cukrzycą, jak i osób niecierpiących na tę chorobę.

Oprócz podwyższonego poziomu cukru we krwi, ciężka hipoglikemia może również sprzyjać rozwojowi demencji. Dane z badania wykazały, że trzy lub więcej epizodów ciężkiej hipoglikemii podwaja ryzyko wystąpienia demencji w późniejszym okresie życia.

Demencja dotyka głównie osoby z cukrzycą typu 2 i wtórnym uszkodzeniem naczyń krwionośnych. U tych pacjentów w trakcie ich życia może rozwinąć się otępienie naczyniowe, czyli demencja, która rozwija się z powodu problemów z krążeniem krwi w mózgu.

Badania przeprowadzone na osobach z cukrzycą typu 2 wykazują wyraźny związek między demencją naczyniową a jakością długoterminowego zarządzania poziomem glukozy we krwi, ciśnieniem krwi i poziomem lipidów we krwi. Im lepiej wyregulowane są te elementy zespołu metabolicznego, tym mniejsze jest ryzyko wystąpienia demencji w późniejszym okresie.

Warto wiedzieć:

Naczynia krwionośne w mózgu zaopatrują komórki nerwowe w tlen i substancje odżywcze. W przypadku uszkodzenia naczyń krwionośnych komórki nerwowe nie są w stanie się już wystarczająco zregenerować. Ponieważ uszkodzone komórki nerwowe nie są zastępowane, uszkodzenia kumulują się przez lata, a ich kulminacją jest demencja.

Jednym z podtypów demencji jest choroba Alzheimera. W mózgach osób z chorobą Alzheimera występują typowe złogi białkowe (blaszki beta-amyloidowe) oraz nieprawidłowa dystrybucja tzw. białka tau w komórkach nerwowych. Obie obserwacje są związane z uszkodzeniem komórek mózgowych.

W chorobie Alzheimera komórki nerwowe i styki komórek nerwowych zanikają w powoli postępującym procesie. Coraz więcej komórek nerwowych obumiera, a zdolności umysłowe zostają utracone. W końcu dochodzi do utraty pamięci. Charakter osoby dotkniętej chorobą może się również zmienić, ponieważ nie tylko zdolność myślenia, ale również umiejętności emocjonalne i społeczne stają się coraz bardziej ograniczone.

Od dawna wiadomo, że u osób chorych na cukrzycę występuje niemal dwukrotnie większe ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera niż u osób zdrowych metabolicznie.

Naukowcy odkryli pierwsze powiązania między chorobą Alzheimera a cukrzycą. Metabolizm glukozy wydaje się być zmieniony we wczesnym okresie u pacjentów z chorobą Alzheimera. Wykazano między innymi, że komórki nerwowe osób z chorobą Alzheimera są insulinooporne. Insulinooporne komórki mogą rozkładać mniej beta-amyloidu, co może przyczyniać się do zwiększonego odkładania się blaszek beta-amyloidowych.

Insulinooporność, czyli zmniejszona reaktywność komórek organizmu na insulinę, również odgrywa istotną rolę w cukrzycy typu 2. Tutaj zwłaszcza mięśnie, wątroba i tkanka tłuszczowa reagują mniej wrażliwie na insulinę, co podnosi poziom cukru we krwi i sprzyja dyslipidemii.

Inną wspólną cechą są przewlekłe, tlące się procesy zapalne w organizmie lub mózgu, które występują zarówno w cukrzycy, jak i w chorobie Alzheimera.

Zaburzenia odżywiania przy cukrzycy

Cukrzyca jest związana z podwyższonym ryzykiem wystąpienia zaburzeń odżywiania. W cukrzycy typu 2 szczególnie ważną rolę odgrywają tzw. zaburzenia z napadami objadania się (z ang. „binge-eating disorder”). Wielokrotnie opisywano również pomijanie doustnych leków przeciwcukrzycowych.

W przypadku cukrzycy typu 1 uwaga skupia się na celowym pomijaniu dawek insuliny w celu utraty wagi, znanym pod nazwą diabulimia. Głównie u dorastających dziewcząt lub młodych kobiet z cukrzycą typu 1 obserwuje się również inne zaburzenie odżywiania, „bulimia nervosa”, w którym zachcianki żywieniowe przeplatają się z wymiotami lub stosowaniem leków przeczyszczających.

Czynnikami ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania u chorych na cukrzycę są: młodszy wiek, płeć żeńska, większa masa ciała, niezadowolenie z wyglądu własnego ciała oraz depresja. Wiele osób cierpiących ma tendencję do zaprzeczania lub bagatelizowania swoich zaburzeń odżywiania.

Ważne jest, aby zaakceptować zaburzenia odżywiania jako chorobę. Konsekwencją zaburzeń odżywiania u osób z cukrzycą jest gorsza kontrola poziomu cukru we krwi, a tym samym większe ryzyko powikłań, takich jak nefropatia, retinopatia czy choroby układu krążenia. Dlatego obowiązuje zasada: Im szybciej szuka się profesjonalnej pomocy w zaburzeniach odżywiania, tym lepiej.

Typowe dla zaburzeń z napadami objadania się („nadmierne jedzenie”) są powtarzające się epizody jedzenia dużych ilości żywności. Zwykle dotyka osoby z cukrzycą typu 2, które straciły kontrolę nad swoimi nawykami żywieniowymi i spożywają duże ilości pokarmu w krótkim czasie.

Diabulimia występuje przede wszystkim u dziewcząt i młodych kobiet z cukrzycą typu 1. Ponieważ insulina sprzyja przybieraniu na wadze, celowo pomija się niezbędne dawki insuliny. Niemniej jednak odstawienie insuliny w celu osiągnięcia utraty wagi jest niebezpieczne: Ponieważ cukrzyca jest praktycznie nieleczona, istnieje ryzyko wystąpienia poważnych i potencjalnie zagrażających życiu powikłań, takich jak cukrzycowa kwasica ketonowa, która wiąże się z silnym zakwaszeniem organizmu.

Źródła:

Bali, A. et al.: An Integrative Review on Role and Mechanisms of Ghrelin in Stress, Anxiety and Depression. In: Curr Drug Targets, 2016, 17: 495-507
Bundeszentrale für gesundheitliche Aufklärung: Essstörungen. (Letzter Abruf: 11.11.2019)
Chatterjee, S. et al.: Type 2 diabetes as a risk factor for dementia in women compared with men: a pooled analysis of 2.3 million people comprising more than 100,000 cases of dementia. In: Diabetes Care, 2016, 39: 300-307
Cheng, G. et al.: Diabetes as a risk factor for dementia and mild cognitive impairment: a meta-analysis of longitudinal studies. In: Intern Med J, 2012, 42: 484-491
Chireh, B. et al.: Diabetes increases the risk of depression: A systematic review, meta-analysis and estimates of population attributable fractions based on prospective studies. In: Prev Med Rep, 2019, 14: 100822
Croteau, E. et al.: A cross-sectional comparison of brain glucose and ketone metabolism in cognitively healthy older adults, mild cognitive impairment and early Alzheimer‘s disease. In: Exp Gerontol, 2018, 107: 18-26
Deutsche Alzheimer Gesellschaft e. V.: www.deutsche-alzheimer.de (Letzter Abruf: 08.11.2019)
Diabetes und Psychologie e. V.: www.diabetes-psychologie.de (Letzter Abruf: 29.10.2019)
Fan, Y. C. et al.: Increased dementia risk predominantly in diabetes mellitus rather than in hypertension or hyperlipidemia: a population-based cohort study. In: Alzheimers Res Ther, 2017, 9: 7
Herder, C. et al.: Associations between inflammation-related biomarkers and depressive symptoms in individuals with recently diagnosed type 1 and type 2 diabetes. In: Brain Behav Immun, 2017, 61: 137-145
Joseph, J. J. et al.: Cortisol dysregulation: the bidirectional link between stress, depression, and type 2 diabetes mellitus. In: Ann N Y Acad Sci, 2017, 1391: 20-34
Kreider, K. E.: Diabetes Distress or Major Depressive Disorder? A Practical Approach to Diagnosing and Treating Psychological Comorbidities of Diabetes. In: Diabetes Ther, 2017, 8: 1-7
Lloyd, C. E. et al.: Prevalence and correlates of depressive disorders in people with Type 2 diabetes: results from the International Prevalence and Treatment of Diabetes and Depression (INTERPRET-DD) study, a collaborative study carried out in 14 countries. In: Diabet Med, 2018, 35: 760-769
Luck, T. et al.: Prävention von Alzheimer-Demenz in Deutschland. In: Nervenarzt, 2016, 87: 1194-1200
Moulton, C. D. et al.: The link between depression and diabetes: the search for shared mechanisms. In: Lancet Diabetes Endocrinol, 2015, 3: 461-471
Narita, Z. et al.: Physical activity for diabetes-related depression: A systematic review and meta-analysis. In: J Psychiatr Res, 2019, 113: 100-107
Norton, S. et al.: Potential for primary prevention of Alzheimer‘s disease: an analysis of population-based data. In: Lancet Neurol, 2014, 13: 788-794
Nouwen, A. et al.: Longitudinal associations between depression and diabetes complications: a systematic review and meta-analysis. In: Diabet Med, 2019, 36: 1562-1572
Ott, A. et al.: Diabetes mellitus and the risk of dementia: The Rotterdam Study. In: Neurology, 1999, 53: 1937-1942
Petrak, F. et al.: Depression and Diabetes. In: Endotext [Internet]. MDText.com, Inc. 2018
Pinhas-Hamiel, O. et al.: Eating disorders in adolescents with type 1 diabetes: Challenges in diagnosis and treatment.  In: World J Diabetes, 2015, 6: 517-526
Pinhas-Hamiel, O. et al.: Eating disorders in adolescents with type 2 and type 1 diabetes. In: Curr Diab Rep, 2013, 13: 289-297
Snoek, F. J. et al.: Constructs of depression and distress in diabetes: time for an appraisal. In: Lancet Diabetes Endocrinol, 2015, 3: 450-460
Staite, E. et al.: 'Diabulima' through the lens of social media: a qualitative review and analysis of online blogs by people with Type 1 diabetes mellitus
and eating disorders
. In: Diabet Med, 2018, 35: 1329-1336
Tomlin, A. et al.: The influence of cognition on self-management of type 2 diabetes in older people. In: Psychol Res Behav Manag, 2016, 9: 7-20
Toni, G. et al.: Eating Disorders and Disordered Eating Symptoms in Adolescents with Type 1 Diabetes. In: Nutrients, 2017, 9: 906
Tortelli, R. et al.: Midlife metabolic profile and the risk of late-life cognitive decline. In: J Alzheimers Dis, 2017, 59: 121-130
van Gemert, T. et al.: Cognitive Function Is Impaired in Patients with Recently Diagnosed Type 2 Diabetes, but Not Type 1 Diabetes. In: J Diabetes Res,  2018, 2018: 1470476
Wagner, J. A. et al.: A Randomized, Controlled Trial of a Stress Management Intervention for Latinos with Type 2 Diabetes Delivered by Community Health Workers: Outcomes for Psychological Wellbeing, Glycemic Control, and Cortisol. In: Diabetes Res Clin Pract, 2016, 120: 162-170
Whitmer, R. A. et al.: Hypoglycemic episodes and risk of dementia in older patients with type 2 diabetes mellitus. In: JAMA, 2009, 301: 1565-1572
Yaffe, K. et al.: Association between hypoglycemia and dementia in a biracial cohort of older adults with diabetes mellitus. In: JAMA Intern Med, 2013, 173: 1300-1306
Young, V. et al.: Eating problems in adolescents with Type 1 diabetes: a systematic review with meta-analysis. In: Diabet Med, 2013, 30: 189-198
Zeyfang, R. A.: Diabetes und Kognition: Prädisposition zur Demenz. In: Dtsch Arztebl, 2017, 114: 20
Stan: 04.12.2019