Cukrzyca typu 2: Przyczyny i powstanie
Wsparcie naukowe: dr Theresia Sarabhai
Cukrzyca typu 2 rozwija się przez długi okres czasu i zazwyczaj nie daje żadnych objawów choroby. W przypadku cukrzycy typu 2 insulina ma coraz gorszy wpływ na komórki organizmu. Ponadto trzustka produkuje zbyt mało insuliny. W rezultacie cukier (glukoza) nie może być wchłaniany przez komórki ciała i pozostaje we krwi.
Naukowcy intensywnie badają, jakie przyczyny, w jaki sposób i dlaczego prowadzą do cukrzycy typu 2. Oprócz predyspozycji dziedzicznych, dużą rolę odgrywa przede wszystkim niezdrowy tryb życia z towarzyszącą nadwagą, brakiem ruchu i nieprawidłową dietą.
Spis treści
1. Co zwiększa ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2?
Powstaniu cukrzycy typu 2 sprzyja wiele czynników: Rozróżnia się przy tym czynnika ryzyka, na które można mieć wpływ oraz czynniki, na które nie ma się wpływu. Do czynników ryzyka, na które ma się wpływ, należą np. wiek i predyspozycyjne dziedziczenie. W przeciwieństwie do tego niezdrowy tryb życia stanowi czynnik ryzyka, na który ma się wpływ.
Poniższe czynniki sprzyjają powstaniu cukrzycy typu 2:
- częste występowanie cukrzycy typu 2 w rodzinie
- podeszły wiek
- nadwaga i duża nadwaga (otyłość), w szczególności w okolicy brzucha,
- podwyższone ciśnienie krwi,
- podwyższony poziom lipidów we krwi (np. cholesterolu),
- niezdrowy tryb życia:
- wysokooenergetyczna dieta niskobłonnikowa,
- brak ruchu,
- palenie tytoniu,
- alkohol,
- cukrzyca w okresie ciąży,
- leki, które pogarszają metabolizm cukru (np. kortyzon),
- choroba stłuszczeniowa wątroby,
- depresja,
- bezdech senny (trudności w oddychaniu podczas snu),
- inne choroby hormonalne (np. zespół policystycznych jajników),
- czynniki środowiskowe (np. zanieczyszczenie środowiska i hałas).
Czy cukrzyca typu 2 jest dziedziczna?
Predyspozycje genetyczne odgrywają ważną rolę w odniesieniu do rozwoju cukrzycy typu 2. W przypadku osób, których najbliżsi krewni chorują na cukrzycę typu 2, występuje podwyższone ryzyko zachorowania w ciągu życia na cukrzycę typu 2 w porównaniu z osobami, u których nie zachodzą predyspozycje genetyczne. Ryzyko jest przy tym
- 1,7-krotnie wyższe, jeśli jeden rodzic choruje na cukrzycę typu 2 i
- niemal 3-krotnie wyższe w przypadku choroby występującej u obydwojga rodziców.
Poprzez geny dziedziczona jest jednak tylko predyspozycja do zachorowania na cukrzycę typu 2 a nie sama choroba. Cukrzyca typu 2 rozwija się z reguły dopiero w przypadku występowania dalszych czynników ryzyka, np. niezdrowy tryb życia.
Jaką rolę odgrywa tryb życia w przypadku cukrzycy typu 2?
Poza predyspozycjami genetycznymi do rozwoju cukrzycy typu 2 często przyczynia się również niezdrowy tryb życia. Należy tu wymienić np. wysokoenergetyczną dietę niskobłonnikową, niedobór ruchu, nadwagę – w szczególności otyłość brzuszną – oraz palenie.
W przypadku osób z dużą nadwagą (otyłością) ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 wzrasta ponad 3-krotnie. Decydujące znaczenie ma przy tym zarówno czas utrzymywania się nadwagi, jak również stopień nasilenia otyłości. Około 80 ze 100 osób (80 procent) ze zdiagnozowaną cukrzycą typu 2 cierpi z powodu nadwagi.
Warto wiedzieć:
Wskaźnik masy ciała (BMI) jest miarą stosunku masy ciała do wzrostu. Jest on obliczany w następujący sposób:
BMI = masa ciała w kilogramach (kg) : Wzrost w metrach podniesiony do kwadratu (m²)
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) osoby dorosłe z BMI od 18,5 do 24,9 kg/m² uważane są za osoby o prawidłowej wadze. BMI od 25 do 29,9 kg/m² jest definiowany jako nadwaga. Od BMI wynoszącego 30 kg/m² mówi się o dużej nadwadze (otyłości).
Na rozwój cukrzycy typu 2 może wpływać również uzależnienie od nikotyny. To, w jakim stopniu palenie zwiększa ryzyko cukrzycy typu 2, zależy od tego, ile papierosów wypala się dziennie i przez jaki okres czasu.
2. W jaki sposób mogę określić, czy należę do grupy podwyższonego ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2?
W Niemczech dostępne są 2 naukowo przetestowane i uznane ankiety służące do oceny indywidualnego ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2.
Niemiecki Test Poziomu Ryzyka Zachorowania na Cukrzycę (Deutscher Diabetes-Risiko-Test®) został opracowany przez Niemiecki Instytut Badań Żywienia Potsdam-Rehbrücke (Deutschen Institut für Ernährungsforschung Potsdam-Rehbrücke, DIfE) oraz Niemieckie Centrum Badań nad Cukrzycą (Deutschen Zentrum für Diabetesforschung, DZD). Ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2 jest określane na podstawie indywidualnych informacji na najbliższe dziesięć lat. Poza oceną ryzyka Niemiecki Test Poziomu Ryzyka Zachorowania na Cukrzycę (Deutscher Diabetes-Risiko-Test®) Risikoabschätzung liefert der Deutsche Diabetes-Risiko-Test® przedstawia ponadto zestawienie czynników, które już mają pozytywny wpływ na ryzyko zachorowania na cukrzycę oraz możliwości ograniczenia indywidualnego ryzyka.
Tutaj można przejść do Niemieckiego Testu Poziomu Ryzyka Zachorowania na Cukrzycę (Deutscher Diabetes-Risiko-Test®) (Linki w języku niemieckim).
Kolejnym instrumentem testowym mającym na celu określenie ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2 jest ankieta zdrowotna dotycząca CUKRZYCY (FINDRISK). Ankieta została opracowana w Finlandii i jest dostępna w dziewięciu językach. Obejmuje ona osiem pytań, na podstawie których określane jest ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2 w ciągu najbliższych dziesięciu lat.
Tutaj można przejść do ankiety zdrowotnej dotyczącej CUKRZYCY (FINDRISK) (Linki w języku niemieckim).
3. Co oznacza podwyższone ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2?
Podwyższonemu ryzyku zachorowania na cukrzycę typu 2 często można przeciwdziałać poprzez zmianę trybu życia: Dzięki zdrowej i zrównoważonej diecie oraz regularnej aktywności fizycznej można zapobiec lub co najmniej opóźnić rozwój cukrzycy typu 2. Jednocześnie zdrowy tryb życia wpływa również na masę ciała, dzięki czemu ryzyko cukrzycy może być również niższe.
Aktualne badania dotyczące profilaktyki cukrzycy typu 2
Znany jest już szereg czynników ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2. Badania kliniczne podejmują próbę zidentyfikowania dalszych czynników, które mogą mieć wpływ na rozwój lub przebieg cukrzycy typu 2. Również przyczyny tego, w jaki sposób poszczególne czynniki zwiększają lub zmniejszają ryzyko zachorowania na cukrzycę, do tej pory zostały wyjaśnione jedynie częściowo. Ponadto stwierdzono, że nie wszystkie osoby o podwyższonym ryzyku zachorowania na cukrzycę typu 2 reagują równie dobrze na określone zmiany trybu życia.
Badania kliniczne mają na celu zapobieganie cukrzycy typu 2 oraz rozwój indywidualnych środków profilaktycznych.
4. Jak rozwija się cukrzyca typu 2?
W przypadku cukrzycy typu 2 insulina nie działa już prawidłowo na komórki organizmu. Insulina jest ważnym hormonem w organizmie człowieka. Jest ona wytwarzana w komórkach beta wysp Langerhansa trzustki. Trzustka znajduje się w górnej części jamy brzusznej, za żołądkiem.
Po posiłku trzustka uwalnia insulinę do krwi. Dzięki insulinie cukier (glukoza) z pożywienia może być wchłaniany przez komórki różnych narządów, np. wątroby, mięśni czy tkanki tłuszczowej. Cukier służy jako energia życiowa dla komórek organizmu.
W przypadku cukrzycy typu 2 zaburzone są dwa procesy w metabolizmie cukru, co powoduje wzrost poziomu cukru we krwi:
- Insulina może tylko słabo lub niewystarczająco oddziaływać na komórki różnych narządów. W rezultacie cukier nie może być wchłaniany przez komórki ciała i pozostaje we krwi. Występuje tzw. insulinooporność.
- Ponieważ komórki organizmu tylko słabo reagują na insulinę, trzustka produkuje coraz więcej insuliny, aby obniżyć poziom cukru we krwi. Ten duży wysiłek prowadzi do tego, że komórki beta trzustki stają się coraz bardziej wyczerpane. Nie wytwarzają one już wystarczającej ilości insuliny, a do krwi dostaje się jej za mało. Rozwija się niedobór insuliny.
Specjaliści mówią również o względnym niedoborze insuliny, ponieważ trzustka nadal wytwarza insulinę. Ilość insuliny nie jest już jednak wystarczająca, aby insulinooporne komórki organizmu mogły wchłonąć cukier z krwi.
Co to jest stan przedcukrzycowy?
Cukrzyca typu 2 rozwija się podstępnie przez długi okres czasu. Zanim dojdzie do rozwoju choroby, ludzie często przez długi czas i niezauważalnie wykazują objawy wstępnego stadium cukrzycy typu 2, tzw. stanu przedcukrzycowego. Osoby ze stanem przedcukrzycowym mają już podwyższone stężenie glukozy we krwi. Jednak wartości te nie są jeszcze tak wysokie, aby eksperci mówili o cukrzycy. Ten stan jest określany jako „zaburzona tolerancja glukozy” lub „anormalne stężenie glukozy we krwi na czczo”.
Ze względu na podwyższone stężenie glukozy we krwi, u osób ze stanem przedcukrzycowym istnieje znacznie zwiększone ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 w późniejszym okresie życia. Niemniej jednak osoby ze stanem przedcukrzycowym mogą często zapobiegać rozwojowi cukrzycy typu 2, na przykład poprzez regularną aktywność fizyczną, zdrową i zrównoważoną dietę oraz utratę wagi.
Czym jest insulinooporność?
Na długo przed rozwojem cukrzycy typu 2 lub stanu przedcukrzycowego u ludzi, cierpią oni już na insulinooporność. W przypadku insulinooporności komórki organizmu – zwłaszcza w mięśniach, wątrobie i tkance tłuszczowej – nie są już tak wrażliwe na insulinę. W rezultacie, insulina nie jest już w stanie efektywnie transportować cukru z krwi do komórek organizmu.
Ważną rolę w rozwoju insulinooporności odgrywają predyspozycje dziedziczne w rodzinie. Również pewne nawyki związane z trybem życia sprzyjają insulinooporności. Należą do nich np. niedobór aktywności fizycznej, niezdrowa i wysokooenergetyczna dieta oraz nadwaga – w szczególności otyłość brzuszna.
Często między wystąpieniem insulinooporności a pojawieniem się wysokiego poziomu cukru we krwi upływa od kilku do kilkudziesięciu lat. W tej fazie początkowo występują tylko bardzo łagodne, często niezauważalne zmiany w niektórych funkcjach metabolizmu cukrów.
Oprócz ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2, insulinooporność zwiększa również ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego, chorób układu krążenia, zaburzeń gospodarki lipidowej i nadwagi. W przypadku, gdy te objawy lub obraz kliniczny występują jednocześnie, specjaliści mówią o „zespole metabolicznym”.
Więcej informacji na temat insulinooporności można znaleźć tutaj.
Źródła:
American Diabetes Association: 2. Classification and Diagnosis of Diabetes: Standards of Medical Care in Diabetes - 2023. In: Diabetes Care, 2023, 46: S19-S40
Bundesärztekammer et al.: Nationale Versorgungsleitlinie Typ-2-Diabetes. Langfassung. Version 3.0. 2023
Bundesärztekammer et al.: Nationale Versorgungsleitlinie Therapie des Typ-2-Diabetes. Langfassung. 1. Auflage. Version 4. 2014 (Gültigkeit abgelaufen, in Überarbeitung)
Bundesärztekammer et al.: Patientenleitlinie zur Nationalen Versorgungsleitlinie Therapie des Typ-2-Diabetes. 1. Auflage. Version 1. 2015
Deutsche Adipositas-Gesellschaft et al.: Interdisziplinäre Leitlinie der Qualität S3 zur „Prävention und Therapie der Adipositas“. Version 2.0. 2014 (Gültigkeit abgelaufen, in Überarbeitung)
Fritsche, A. et al.: Different Effects of Lifestyle Intervention in High- and Low-Risk Prediabetes: Results of the Randomized Controlled Prediabetes Lifestyle Intervention Study (PLIS). In: Diabetes, 2021, 70: 2785-2795
James, D. E. et al.: The aetiology and molecular landscape of insulin resistance. In: Nat Rev Mol Cell Biol, 2021, 22: 751-771
Landgraf, R. et al.: Therapie des Typ-2-Diabetes. In: Diabetologie, 2022, 17: S159-S204
Lean, M. E. J. et al.: Durability of a primary care-led weight-management intervention for remission of type 2 diabetes: 2-year results of the DiRECT open-label, cluster-randomised trial. In: Lancet Diabetes Endocrinol, 2019, 7: 344-355
Lindström, J. et al.: The diabetes risk score: a practical tool to predict type 2 diabetes risk. In: Diabetes Care, 2003, 26: 725-731
Maddatu, J. et al.: Smoking and the Risk of Type 2 Diabetes. In: Transl Res, 2017, 184: 101-107
Mühlenbruch, K. et al.: Update of the German Diabetes Risk Score and external validation in the German MONICA/KORA study. In: Diabetes Res Clin Pract, 2014, 104: 459-466
Paprott, R. et al.: Validation of the German Diabetes Risk Score among the general adult population: findings from the German Health Interview and Examination Surveys. In: BMJ Open Diabetes Res Care, 2016, 4: e000280
Sandforth, A. et al.: Mechanisms of weight loss-induced remission of prediabetes: A Post hoc Analysis of the Randomized Controlled Multicenter Prediabetes Lifestyle Intervention Study (PLIS). In: Lancet Diabetes Endocrinol, 2023, 11: 798-810
Schiborn, C. et al.: German Diabetes Risk Score for the Determination of the Individual Type 2 Diabetes Risk. In: Dtsch Arztebl Int, 2022, 119: 651-657
Schulze, M. B. et al.: An Accurate Risk Score Based on Anthropometric, Dietary, and Lifestyle Factors to Predict the Development of Type 2 Diabetes. In: Diabetes Care, 2007, 30: 510-515
Schuppenies, A. et al.: FINDRISK: Finde das Risiko! Entwicklung eines Fragebogens zur Einschätzung des Diabetesrisikos. In: Ernährungs-Umschau, 2006, 53: 386-389
Stan: 28.12.2023