Odżywianie przy cukrzycy typu 1
Wsparcie naukowe: Theresa Kössler
Osoby chore na cukrzycę nie potrzebują specjalnej diety cukrzycowej ani specjalnych produktów spożywczych. Odpowiednia dieta dla cukrzyków odpowiada indywidualnie dostosowanej, zbilansowanej, pełnowartościowej diecie mieszanej.
Osoby chore na cukrzycę powinny tak układać swoje codzienne posiłki, aby były one dostosowane do ich sytuacji życiowej. Każdy ma inne upodobania, możliwości finansowe czy kulturę. Najlepiej, aby osoby chore na cukrzycę omówiły swoją dietę z lekarzem lub z wykwalifikowanym dietetykiem.
W przypadku zintensyfikowanej insulinoterapii dieta może być opracowana dość elastycznie. Ważne jest oszacowanie ilości węglowodanów w pożywieniu za pomocą informacji o wartości odżywczej i tabel, aby móc odpowiednio dostosować dawkę insuliny. Wraz z praktyką staje się to łatwiejsze, i nie odbiera przyjemności z jedzenia.
Jak mam się właściwie odżywiać?
Dieta w przypadku cukrzycy powinna być zawsze zbilansowana i zróżnicowana, zawierająca pokarmy bogate w składniki odżywcze, niskoprzetworzone i bogate w błonnik. W miarę możliwości należy unikać wysokoenergetycznej żywności z dodatkiem cukrów oraz wysoko przetworzonych produktów zbożowych, tzw. zbóż rafinowanych.
Podobnie jak w przypadku osób bez cukrzycy różne rodzaje odżywiania są odpowiednie dla osób z cukrzycą. Oprócz pełnowartościowej diety mieszanej, której głównymi składnikami są warzywa, owoce, rośliny strączkowe, orzechy, nasiona, produkty pełnoziarniste, niskotłuszczowe produkty mleczne i mięsne oraz ryby, inne możliwe opcje obejmują niskowęglowodanowe lub niskotłuszczowe koncepcje żywieniowe, tzw. dietę śródziemnomorską lub dietę wegetariańską bądź wegańską. Jednakże nie zostało jeszcze jednoznacznie wyjaśnione, czy dany rodzaj diety jest szczególnie odpowiedni dla osób z cukrzycą w perspektywie długoterminowej.
Zbilansowana dieta dostarcza organizmowi niezbędnej energii i składników odżywczych oraz poprawia jakość życia. Witaminy i minerały pomagają nam czuć się dobrze i sprawiają, że wiele procesów zachodzących w organizmie działa prawidłowo.
- Wtórne substancje roślinne z owoców i warzyw wspomagają na przykład układ odpornościowy.
- Błonnik zapewnia na przykład dobre trawienie.
- Niektóre tłuszcze (np. z tłustych ryb morskich lub siemienia lnianego) wspomagają nasze procesy myślowe.
Zbilansowana dieta może pomóc osobom z cukrzycą typu 1 w osiągnięciu dobrego zarządzania przemianą materii. W ten sposób może również pomóc w zapobieganiu chorobom towarzyszącym i wtórnym, w tym chorobom neurologicznym, zawałom serca czy zespołowi stopy cukrzycowej.
Tutaj można dowiedzieć się więcej o chorobach wtórnych związanych z cukrzycą typu 1!
Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, nie można zalecić żadnej konkretnej diety ani formy żywienia dla osób z cukrzycą. Wprawdzie pewne koncepcje żywieniowe są coraz częściej wymieniane jako szczególnie odpowiednie dla osób z cukrzycą. Jednak jak dotąd badania nie wyjaśniły jednoznacznie, czy i które koncepcje przynoszą największe korzyści.
Stowarzyszenia zawodowe diabetyków uważają, że nie ma takiego schematu żywieniowego, który byłby jednakowo odpowiedni dla wszystkich osób z cukrzycą. To, jaka dieta jest najlepsza dla cukrzyka, zależy od konkretnej osoby. Dlatego też osobom chorym na cukrzycę zaleca się indywidualnie dobraną poradę żywieniową. W tym kontekście można opracować koncepcję żywieniową dostosowaną do leczenia cukrzycy, jak również do osobistych preferencji i codziennych okoliczności, którą można wdrożyć w codziennym życiu każdego człowieka.
Według aktualnych danych, dieta niskowęglowodanowa wydaje się najlepiej poprawiać metabolizm cukru. Dieta z mniejszą ilością węglowodanów może być realizowana poprzez różne schematy żywieniowe. Niemieckie Towarzystwo Diabetologiczne zwraca jednak uwagę, że nie należy polegać wyłącznie na stosunku głównych składników odżywczych – węglowodanów, tłuszczu i białka. Decydującą rolę odgrywa również skład składników odżywczych lub właściwości żywności. W szczególności należy wziąć pod uwagę skład zawartości tłuszczu, proporcje błonnika pokarmowego i wpływ pokarmów zawierających węglowodany na poziom cukru we krwi w danej diecie.
Osoby z cukrzycą nie muszą spożywać specjalnej żywności. Zawiera ona często pewne substytuty cukru, jak np. fruktozę. Substancje te mają taką samą wartość energetyczną jak zwykły cukier i dlatego nie przynoszą żadnych korzyści. Ponadto, produkty te mogą zawierać dużo tłuszczu, a zatem więcej energii niż normalna żywność. Dlatego też od 2012 roku nie można w Niemczech sprzedawać specjalnej żywności dla osób z cukrzycą.
Węglowodany są oprócz tłuszczu i białka ważnymi dostawcami energii dla organizmu ludzkiego. Wszystkie węglowodany składają się z bloków budulcowych cukru, niektóre tylko z 1 lub 2 bloków budulcowych cukru (na przykład fruktoza czy cukier domowy), inne są długimi łańcuchami bloków budulcowych cukru (na przykład skrobia). Organizm przekształca węglowodany przyjmowane z pożywieniem w glukozę (1 blok budulcowy cukru). Glukoza służy jako źródło energii. Kiedy glukoza dostaje się do krwi, poziom cukru we krwi wzrasta. Ponieważ w cukrzycy typu 1 metabolizm węglowodanów jest zaburzony, osoby cierpiące na tę chorobę powinny wiedzieć, które produkty spożywcze wpływają na poziom cukru we krwi.
Żywność można podzielić na cztery kategorie pod względem skuteczności działania na poziom cukru we krwi:
- Pokarmy bogate w węglowodany, które znacznie podnoszą poziom cukru we krwi
Kategoria ta obejmuje produkty zbożowe, makarony, ryż, ziemniaki, owoce, soki, wybrane produkty mleczne oraz żywność i napoje słodzone. Należy zwrócić szczególną uwagę na te pokarmy podczas obliczania zapotrzebowania na insulinę dla danego posiłku.
- Pokarmy bogate w węglowodany, które tylko nieznacznie podnoszą poziom cukru we krwi
Są to rośliny strączkowe (na przykład fasola lub soczewica), orzechy (na przykład orzeszki ziemne lub orzechy włoskie) i nasiona (na przykład pestki dyni lub mak). Pokarmy te zawierają duże ilości błonnika i tłuszczu, a czasami tylko niewielkie ilości węglowodanów i tłuszczu. Dzięki tym właściwościom węglowodany są tylko powoli wchłaniane do krwi. W związku z tym w obliczeniach zapotrzebowania na insulinę często nie trzeba brać pod uwagę tych pokarmów.
W przypadku roślin strączkowych lub większych ilości orzechów i nasion należy to jednak sprawdzić wspólnie z diabetykami, ponieważ zwiększona zawartość tłuszczu może prowadzić np. do wzrostu poziomu cukru we krwi.
Warto wiedzieć:
Jeśli posiłek zawiera szczególnie dużą ilość tłuszczu i białka, cukier we krwi może wzrosnąć z opóźnieniem.
- Pokarmy wysokobiałkowe i wysokotłuszczowe, które nie podnoszą poziomu cukru we krwi lub podnoszą go z opóźnieniem
Kategoria ta obejmuje mięso, twaróg, jajka, tofu, masło, majonez, kiełbasę i ser. Ta kategoria również zazwyczaj nie jest uwzględniana w obliczeniach zapotrzebowania na insulinę. Eksperci odkryli jednak, że białko i tłuszcz mogą również podnosić poziom cukru we krwi. Często jednak insulina obliczona dla pokarmów wysokowęglowodanowych pokrywa ten wzrost.
Jeżeli posiłek zawiera szczególnie dużą ilość tłuszczu i białka, można obliczyć wymiennik białkowo-tłuszczowy (np. dla pizzy). Dzieje się tak, ponieważ po spożyciu szczególnie dużej ilości tłuszczu i białka organizm przetwarza część z nich na cukier. Dlatego poziom cukru we krwi może wzrosnąć od 3 do 5 godzin po posiłku. Z pomocą zespołu diabetologicznego i tabel żywieniowych osoby chore na cukrzycę mogą nauczyć się obliczać wymiennik białkowo-tłuszczowy i wstrzykiwać odpowiednio do niego insulinę.
- Pokarmy bogate w wodę, które nie podnoszą poziomu cukru we krwi
Są to warzywa, sałata i grzyby. Pokarmy te zawierają niewiele węglowodanów i dużo błonnika, więc nie mają znaczącego wpływu na poziom cukru we krwi. Są one również bogate w składniki odżywcze, są niskokaloryczne i przyczyniają się do uczucia sytości.
Dla osób z cukrzycą typu 1 bardzo ważna jest prawidłowa ocena zawartości węglowodanów w pokarmach i napojach. Zawartość węglowodanów jest zwykle opisywana za pomocą wymienników węglowodanowych, w skrócie WW. 1 WW odpowiada 10 gramom węglowodanów.
Czasami ilość węglowodanów podawana jest również w jednostkach chlebowych (j. ch.). Jedna jednostka chlebowa odpowiada 12 gramom węglowodanów. Jednakże, ponieważ producenci żywności nie muszą już oznaczać jednostek chlebowych, WW są łatwiejsze do obliczania. Wynika to z faktu, że na wszystkich opakowaniach żywności obowiązkowo podawana jest informacja o ilości węglowodanów na 100 gramów. WW mogą być następnie obliczane w zależności od spożytej porcji.
Tabele węglowodanów lub wartości odżywczych pozwalają osobom z cukrzycą sprawdzić, ile gramów węglowodanów znajduje się w danym produkcie spożywczym. Niemniej jednak wartości te mogą również różnić się od siebie. Wynika to na przykład z faktu, że owoce zawierają różne ilości cukru w zależności od stopnia ich dojrzałości lub że do określenia zawartości cukru zastosowano inne metody analityczne. Dlatego użyteczne może być używanie tylko jednej tabeli zamiast przełączania się między różnymi tabelami.
Dokładna dawka insuliny potrzebna do pokrycia WW różni się w zależności od osoby. Wszyscy chorzy muszą ustalić swoją dawkę insuliny z pomocą zespołu diabetologicznego oraz poprzez samokontrolę stężenia glukozy we krwi.
Przykład obliczenia WW:
Chleb tostowy zawiera 48 g węglowodanów na 100 g.
Jedna kromka waży 20 g.
20 g to 1/5 ze 100 g.
48 g/5 = 9,6 g
Jedna kromka chleba tostowego zawiera 9,6 g węglowodanów. Odpowiada to w przybliżeniu 1 WW.
Naukowcy nie są jeszcze w stanie określić idealnej ilości węglowodanów w diecie. Dotyczy to zarówno osób z cukrzycą, jak i osób nie cierpiących na cukrzycę. Niemieckie Towarzystwo Diabetologiczne podaje, że 45–60% całkowitej energii może być wchłaniane przez węglowodany. Jednak w wielu badaniach zalecenie to jest uważane za zbyt wysokie.
Aktualne dane sugerują, że dieta niskowęglowodanowa najprawdopodobniej poprawia metabolizm cukru. W zależności od definicji, umiarkowana dieta niskowęglowodanowa charakteryzuje się udziałem węglowodanów na poziomie 26–45% w całkowitym spożyciu energii.
Niemieckie Towarzystwo Diabetologiczne nie zaleca jednak specjalnie długoterminowego ograniczania spożycia jednego głównego składnika odżywczego w diecie. Podkreśla również, że skład składników odżywczych lub właściwości żywności, takie jak wzorce kwasów tłuszczowych lub zawartość błonnika, są ważniejsze niż ich procentowe spożycie.
Osoby z cukrzycą powinny spożywać węglowodany pochodzące z warzyw, roślin strączkowych i pełnego ziarna. Żywność ta zawiera między innymi wiele błonnika, który powoduje wolniejszy wzrost poziomu cukru we krwi. Osoby chore na cukrzycę powinny spożywać 40 gramów błonnika dziennie. Jest to na przykład odpowiednik 5 porcji owoców i warzyw (1 jabłko, 1 miseczka malin, sałatka, pomidory, soczewica) i 2–3 kromki pełnoziarnistego chleba.
Warto wiedzieć:
Ważniejsze od ilości są właściwości żywności bogatej w węglowodany.
Z drugiej strony, należy jeść mniej produktów z białej mąki i wolnych cukrów. Pokarmy te powodują szybki wzrost poziomu cukru we krwi. Stowarzyszenia zawodowe zalecają spożywanie nie więcej niż 50 gramów wolnych cukrów dziennie. Odpowiada to około 12 łyżeczkom dziennie. Wolne cukry obejmują wszystkie cukry dodane do żywności i napojów, jak również cukry naturalnie występujące w miodzie, syropach, sokach owocowych i koncentratach soków owocowych.
Uwaga: Często przetworzona żywność zawiera dużo cukru, mimo że smakuje słono.
Istnieją alternatywy dla tradycyjnego cukru do słodzenia żywności i napojów. Alternatywy te można podzielić na dwie grupy:
Substancje słodzące
Substancje słodzące są produkowane sztucznie. Nie mają one wpływu na poziom cukru we krwi i nie dostarczają żadnej energii. Według stowarzyszeń zawodowych, substancje słodzące mogą pomóc w osiągnięciu lub utrzymaniu zdrowej wagi ciała, jeśli zmniejszy się spożycie wysokoenergetycznych pokarmów zawierających cukier.
Należy jednak uważać, aby nie przekroczyć dopuszczalnego dziennego spożycia. Ilości te są określone przez Unię Europejską (UE). Wszyscy producenci żywności w UE muszą przestrzegać tych maksymalnych poziomów podczas przetwarzania substancji słodzących w żywności, więc nie powinno być obaw w tym zakresie. Przykładami substancji słodzących są:
- cyklaminian
- sacharyna
- acesulfam
- aspartam lub
- stewia.
W ich przypadku nie należy wstrzykiwać insuliny.
Substytuty cukru
Substytuty cukru zazwyczaj występują naturalnie i nie mają wpływu na poziom cukru we krwi. Niemniej jednak, ponieważ większość substytutów cukru zawiera kalorie, należy unikać ich w dużych ilościach. Ponadto, duże ilości wielu substytutów cukru mogą powodować bóle brzucha lub biegunkę. Przykładami substytutów cukru są:
- sorbitol
- ksylitol
- izomalt
- maltitol lub
- laktitol.
W ich przypadku nie należy wstrzykiwać insuliny.
Uwaga: Niemniej jednak substytuty cukru są deklarowane na opakowaniach żywności jako węglowodany. Osoby z cukrzycą typu 1 powinny zwrócić szczególną uwagę, czy spożywają węglowodany, które skutecznie lub nieskutecznie obniżają poziom cukru we krwi. W przypadku obecności substytutu należy go odliczyć przy obliczaniu dawki insuliny.
Indeks glikemiczny (IG) opisuje wpływ żywności zawierającej węglowodany na poziom cukru we krwi. Informuje on o tym, jak szybko i jak bardzo wzrasta poziom cukru we krwi po spożyciu pokarmu.
Wskazówką jest poziom cukru we krwi po spożyciu 50 gramów dekstrozy, która jest ustawiona na 100%. W porównaniu z innymi produktami spożywczymi stosuje się dokładną ilość żywności, która również zawiera 50 gramów węglowodanów. Na przykład, będzie to 100 gramów soczewicy lub 60 gramów płatków kukurydzianych. Pokarmy węglowodanowe o wysokim indeksie glikemicznym (np. białe pieczywo, płatki kukurydziane, chipsy) powodują szybki i wysoki wzrost poziomu cukru we krwi. I odwrotnie, pokarmy zawierające węglowodany o niskim IG (np. rośliny strączkowe, warzywa, produkty pełnoziarniste) wolniej przenikają do krwi, co powoduje bardziej umiarkowany wzrost stężenia glukozy we krwi.
Aby móc ocenić wpływ pokarmu zawierającego węglowodany na poziom cukru we krwi w stosunku do ilości dostarczonych węglowodanów, często oblicza się ładunek glikemiczny (ŁG). Zapewnia on wskazanie reakcji glukozy we krwi na porcję pokarmu węglowodanowego. ŁG to iloczyn IG i ilości węglowodanów użytecznych (w gramach) w porcji jedzenia, podzielony przez 100.
Warto wiedzieć:
Wzór na obliczenie ładunku glikemicznego (ŁG):
ŁG = IG x spożyte węglowodany użyteczne (g) / 100
Na przykład, bagietki i marchewki mają podobny indeks glikemiczny. Ze względu na wysoką zawartość błonnika pokarmowego i wynikający z tego niższy udział węglowodanów użytecznych, zawartość ŁG w marchwi jest znacznie niższa niż w bagietce.
Żywność bogata w węglowodany złożone i błonnik ma zazwyczaj niższy indeks glikemiczny. Jednak sposób przygotowania ma również wpływ na IG. Na przykład, gotowana marchew ma wyższy IG niż surowa. Ponadto, dodatki do posiłku również wpływają na to, jak szybko węglowodany dostają się do krwi.
Pokarmy bogate w węglowodany o niskim indeksie glikemicznym są właściwym wyborem, pod warunkiem, że pozostałe składniki danego produktu są również korzystne dla zdrowia.
Niewielkie ilości alkoholu są dozwolone dla osób dorosłych z cukrzycą. Niemniej jednak alkohol powoduje, że wątroba przestaje uwalniać cukier do krwi i poziom cukru we krwi spada. Zwiększa to ryzyko wystąpienia hipoglikemii. Dlatego alkohol powinien być spożywany tylko razem z posiłkami zawierającymi węglowodany. Szczególną ostrożność należy zachować również w przypadku spożywania napojów alkoholowych po uprawianiu sportu lub dodatkowych ćwiczeniach – również w tym przypadku istnieje ryzyko hipoglikemii.
Ponadto należy zauważyć, że alkohol ma wysoką gęstość energetyczną i dlatego może prowadzić do przyrostu masy ciała, jeśli jest spożywany regularnie.
Dzienny limit alkoholu wynosi 10 gramów na dobę dla kobiet i 20 gramów na dobę dla mężczyzn. 20 gramów alkoholu to w przybliżeniu równowartość butelki piwa (0,5 litra) lub kieliszka wina (0,2 litra). Tych wartości granicznych nie należy jednak traktować jako zachęty do codziennego spożywania alkoholu. Według Niemieckiego Centrum Problemów Uzależnień nie należy spożywać alkoholu przynajmniej przez 2 dni w tygodniu, nawet w przypadku spożywania o niskim ryzyku.
Większość osób z cukrzycą typu 1 preferuje zintensyfikowaną insulinoterapię, ponieważ pozwala ona na swobodne spożywanie posiłków i napojów. Z pomocą wyuczonej samoregulacji insuliny można zmieniać pory posiłków i dawki insuliny w zależności od potrzeb, bez dużych wahań poziomu cukru we krwi. W przypadku wybranych posiłków i ilości węglowodanów szybko działająca insulina jest dostosowywana tak, aby utrzymać poziom cukru we krwi w normalnym zakresie.
Zintensyfikowana insulinoterapia sprawia, że można bez obaw przyjmować np. spontaniczne zaproszenia na obiad, popołudniową kawę czy przyjęcie urodzinowe. Można również zjeść mniejszy posiłek niż zwykle, jeśli odczuwamy mniejszy głód, lub zjeść śniadanie później w weekend niż w dni robocze.
Tutaj można dowiedzieć się więcej o zintensyfikowanej insulinoterapii!
Osoby o wskaźniku masy ciała powyżej 25 kg/m² uważane są za osoby z nadwagą. Wskaźnik masy ciała wynoszący 30 kg/m² lub więcej jest uważany za chorobliwą nadwagę (otyłość). Nadwaga i otyłość obniżają jakość życia i przyczyniają się do rozwoju wielu chorób towarzyszących i wtórnych.
Aby schudnąć, osoby otyłe powinny przyjmować mniej energii niż zużywają. W tym celu powinny spożywać tylko kilka wysokoenergetycznych pokarmów z dużą ilością niezdrowych tłuszczów i wolnych cukrów (takich jak napoje bezalkoholowe, tłuste i słodkie wypieki lub wędliny) oraz regularnie ćwiczyć. Ponadto, jeśli to możliwe, należy unikać spożywania alkoholu.
Po schudnięciu ważne jest, aby utrzymać swoją wagę. Oprócz diety ważne są również ćwiczenia.
Tutaj można dowiedzieć się więcej o nadwadze i otyłości!
Tutaj można dowiedzieć się więcej o sporcie i cukrzycy typu 1!
Wszystkie osoby chore na cukrzycę powinny również uczestniczyć w programie edukacyjnym. Poradnictwo żywieniowe, które wyjaśnia indywidualne pytania i potrzeby, powinno być częścią tego szkolenia i opieki medycznej. Tutaj osoby chore na cukrzycę dowiedzą się dokładnie, jak i dlaczego żywność i posiłki wpływają na poziom cukru we krwi. Lekarz prowadzący może pomóc w znalezieniu odpowiedniego programu.
Warto wiedzieć:
Poradnictwo żywieniowe jest częścią każdego programu edukacyjnego dla osób chorych na cukrzycę.
Źródła:
American Diabetes Association: Standards of Medical Care in Diabetes - 2019. In: Diabetes Care, 2019, 42: S1-S193
Deutsche Diabetes Gesellschaft: Stellungnahme des Ausschuss Ernährung der DDG zum Consensus Report: Nutrition Therapy for Adults with Diabetes or Prediabetes. 2019 (Letzter Abruf: 03.03.2020)
Deutsche Diabetes Gesellschaft: S3-Leitlinie Therapie des Typ-1-Diabetes. 2. Auflage. 2018
Deutsche Diabetes Gesellschaft: S3-Leitlinie Ernährungsempfehlungen zur Behandlung des Diabetes mellitus – Empfehlungen zur Proteinzufuhr. Version 1.0. 2015
Deutsche Diabetes Gesellschaft et al.: Deutscher Gesundheitsbericht Diabetes 2019. Kirchheim Verlag, Mainz, 2019
Deutsche Diabetes Gesellschaft et al.: S3-Leitlinie Diagnostik, Therapie und Verlaufskontrolle des Diabetes mellitus im Kindes- und Jugendalter. Langfassung. 2015
Deutsche Gesellschaft für Ernährung: Süßstoffe in der Ernährung. In: DGEinfo, 2007, 4: 55-58
Deutsche Hauptstelle für Suchtfragen e. V.: Alkohol – Basisinformationen. 14. Auflage. 2017
Evert, A. B. et al.: Nutrition Therapy for Adults With Diabetes or Prediabetes: A Consensus Report. In: Diabetes Care, 2019, 42: 731-754
Mach, R. L.: Alternative Süßungsmittel. In: Aktuel Ernahrungsmed, 2018, 43: S50-S54
Schrader, R. et al. (2018): Gut leben mit Typ-1-Diabetes. 9. Auflage. Elsevier GmbH, München, ISBN: 9783437457586
Strohm, D.: Glykämischer Index und glykämische Last – ein für die Ernährungspraxis des Gesunden relevantes Konzept? In: Ernährungs Umschau, 2013, 60: M26-M38
Toeller, M. et al.: Evidenz-basierte Ernährungsempfehlungen zur Behandlung und Prävention des Diabetes mellitus. In: Diabetes und Stoffwechsel, 2005, 14: 75-94 (Gültigkeit abgelaufen, in Überarbeitung)
Verband der Diabetesberatungs- und Schulungsberufe: Diabetes und Ernährung. 1. Auflage. 2017
Stan: 09.03.2020