Cukrzyca typu 2: odżywianie
Wsparcie naukowe: Theresa Kössler
Zmiany w diecie w połączeniu z ruchem są podstawą leczenia cukrzycy typu 2. To podstawowe leczenie jest często wystarczające na początku choroby, tak że osoby z cukrzycą typu 2 nie muszą w ogóle przyjmować żadnych leków. Dotyczy to zwłaszcza osób z nadwagą i cukrzycą typu 2: w szczególności korzystają one z bardziej zrównoważonej diety i większej ilości ruchu ze względu na redukcję masy ciała i lepszą kondycję.
Specjalna dieta cukrzycowa lub specjalne produkty spożywcze nie są na ogół konieczne. Zamiast tego, podobnie jak w przypadku osób bez cukrzycy, dla osób z cukrzycą odpowiednia jest indywidualnie dostosowana, zbilansowana, pełnowartościowa dieta mieszana.
Osoby z cukrzycą typu 2 powinny zmieniać i organizować swoje codzienne posiłki w taki sposób, aby można je było łatwo zintegrować z własną codzienną rutyną. Każdy ma inne upodobania, możliwości finansowe czy kulturę. Najlepiej, aby osoby z cukrzycą typu 2 zasięgały porad dotyczących zmian w diecie u lekarza lub wykwalifikowanego bądź certyfikowanego dietetyka.
Nie należy tracić radości i przyjemności z jedzenia, tak aby zmiana diety została wprowadzona również na dłuższą metę. Ponieważ krótkie diety zazwyczaj nie są skuteczne.
Jak prawidłowo odżywiać się przy cukrzycy typu 2?
Dieta w przypadku cukrzycy typu 2 powinna być zawsze zbilansowana i zróżnicowana, zawierająca pokarmy bogate w składniki odżywcze, niskoprzetworzone i bogate w błonnik. W miarę możliwości należy unikać wysokoenergetycznej żywności z dodatkiem cukrów oraz wysoko przetworzonych produktów zbożowych, tzw. zbóż rafinowanych.
Podobnie jak w przypadku osób bez cukrzycy różne rodzaje odżywiania są odpowiednie dla osób z cukrzycą. Oprócz pełnowartościowej diety mieszanej, której głównymi składnikami są warzywa, owoce, rośliny strączkowe, orzechy, nasiona, produkty pełnoziarniste, niskotłuszczowe produkty mleczne i mięsne oraz ryby, inne możliwe opcje obejmują niskowęglowodanowe lub niskotłuszczowe koncepcje żywieniowe, tzw. dietę śródziemnomorską lub dietę wegetariańską bądź wegańską. Jednakże nie zostało jeszcze jednoznacznie wyjaśnione, czy dany rodzaj diety jest szczególnie odpowiedni dla osób z cukrzycą w perspektywie długoterminowej.
Nadwaga i otyłość przyczyniają się do powstawania cukrzycy typu 2. Dlatego osoby z nadwagą i cukrzycą typu 2 powinny stracić około 5–10% swojej wagi wyjściowej. Naukowcy wykazali w wielu badaniach, że osoby z cukrzycą typu 2 i otyłością mogą znacznie poprawić poziom glukozy we krwi poprzez utratę wagi. Niekiedy wartości wracają do normalnego zakresu, więc leki nie są już wtedy potrzebne.
Ponadto nadwaga i otyłość – oprócz cukrzycy typu 2 – prowadzą do wielu chorób wtórnych, które mogą poważnie pogorszyć jakość życia. Należą do nich na przykład dyslipidemia, nadciśnienie tętnicze, choroby układu krążenia, nowotwory, choroby nerek i płuc, a także choroby psychiczne. Redukcja masy ciała może zapobiec rozwojowi tych chorób wtórnych i poprawić jakość życia.
Aby schudnąć, osoby z nadwagą powinny spożywać mniej energii niż zużywają. W tym celu nie należy spożywać wielu pokarmów o dużej gęstości energetycznej, z dużą ilością niezdrowych tłuszczów i wolnych cukrów (np. napoje bezalkoholowe, dania gotowe, tłuste i słodkie pieczywo lub wędliny). Ponadto, jeśli to możliwe, należy unikać spożywania alkoholu.
Po schudnięciu ważne jest, aby utrzymać tę wagę. Oprócz diety, szczególnie ważne są ćwiczenia.
Warto wiedzieć:
Kobieta o wzroście 160 centymetrów i wadze 70 kilogramów powinna schudnąć od 3,5 do 7 kilogramów. Odpowiada to 5–10% jej wagi początkowej.
Zbilansowana dieta dostarcza organizmowi niezbędnej energii i składników odżywczych oraz poprawia jakość życia. Witaminy i minerały pomagają nam czuć się dobrze i sprawiają, że wiele procesów zachodzących w organizmie działa prawidłowo. Wtórne substancje roślinne z owoców i warzyw wspomagają na przykład układ odpornościowy. Błonnik zapewnia między innymi dobre trawienie. Niektóre tłuszcze (np. z tłustych ryb morskich lub siemienia lnianego) wspomagają nasze procesy myślowe.
W przypadku leczenia cukrzycy typu 2 odżywanie jest podstawą i ułatwia postępowanie w chorobie. Ponadto u osób z cukrzycą typu 2, szczególnie na początku choroby, można wspomóc się środkami dietetycznymi oraz ruchem, aby mieć pod kontrolą poziom cukru we krwi. Jest to często wystarczające do leczenia bez konieczności przyjmowania leków.
Stosując zrównoważoną, zróżnicowaną dietę, osoby z cukrzycą typu 2 mogą również zapobiegać ryzyku wystąpienia innych chorób wtórnych i towarzyszących, w tym chorób neurologicznych, zawału serca lub zespołu stopy cukrzycowej. Również zwiększony poziom lipidów we krwi i wysokie ciśnienie krwi, które często występują z cukrzycą typu 2, ulegają poprawie dzięki odpowiedniej diecie.
Tutaj można dowiedzieć się więcej o chorobach wtórnych związanych z cukrzycą typu 2!
Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, nie można zalecić żadnej konkretnej diety ani formy żywienia dla osób z cukrzycą. Wybór różnych diet jest możliwy zarówno dla osób z cukrzycą, jak i dla osób bez cukrzycy.
Stowarzyszenia zawodowe diabetyków uważają, że nie ma takiego schematu żywieniowego, który byłby jednakowo odpowiedni dla wszystkich osób z cukrzycą. To, jaka dieta jest najlepsza dla cukrzyka, zależy od konkretnej osoby. Dlatego też osobom chorym na cukrzycę zaleca się indywidualnie dobraną poradę żywieniową. W tym kontekście można opracować koncepcję żywieniową dostosowaną do leczenia cukrzycy, jak również do osobistych preferencji i codziennych okoliczności, którą można wdrożyć w codziennym życiu każdego człowieka.
Według aktualnych danych, dieta niskowęglowodanowa wydaje się najlepiej poprawiać metabolizm cukru. Dieta z mniejszą ilością węglowodanów może być realizowana poprzez różne schematy żywieniowe. Niemieckie Towarzystwo Diabetologiczne zwraca jednak uwagę, że nie należy polegać wyłącznie na stosunku głównych składników odżywczych – węglowodanów, tłuszczu i białka. Decydującą rolę odgrywa również skład składników odżywczych lub właściwości żywności. W szczególności należy wziąć pod uwagę skład zawartości tłuszczu, proporcje błonnika pokarmowego i wpływ pokarmów zawierających węglowodany na poziom cukru we krwi w danej diecie.
Osoby z cukrzycą nie muszą spożywać specjalnej żywności. Zawiera ona często pewne substytuty cukru, jak na przykład fruktozę. Substancje te mają taką samą wartość energetyczną jak zwykły cukier i dlatego nie przynoszą żadnych korzyści. Ponadto, produkty te mogą zawierać dużo tłuszczu, a zatem więcej energii niż normalna żywność. Dlatego też od 2012 roku nie można w Niemczech sprzedawać specjalnej żywności dla osób z cukrzycą.
Węglowodany są oprócz tłuszczu i białka ważnymi dostawcami energii dla organizmu ludzkiego. Wszystkie węglowodany składają się z bloków budulcowych cukru, niektóre tylko z 1 lub 2 bloków budulcowych cukru (na przykład fruktoza i cukier domowy), inne są długimi łańcuchami bloków budulcowych cukru (na przykład skrobia). Organizm przekształca węglowodany przyjmowane z pożywieniem w glukozę (1 blok budulcowy cukru) i pozyskuje z niego energię.
Naukowcy nie są jeszcze w stanie określić idealnej ilości węglowodanów w diecie. Dotyczy to zarówno osób z cukrzycą, jak i osób nie cierpiących na cukrzycę. Niemieckie Towarzystwo Diabetologiczne podaje, że 45–60% całkowitej energii może być wchłaniane przez węglowodany. Jednak w wielu badaniach zalecenie to jest uważane za zbyt wysokie.
Aktualne dane sugerują, że dieta niskowęglowodanowa najprawdopodobniej poprawia metabolizm cukru. W tym kontekście, dla wybranych osób z cukrzycą typu 2, którzy, na przykład, nie osiągają docelowych wartości stężenia glukozy we krwi, dieta z mniejszą ilością węglowodanów może być możliwym rozwiązaniem. W zależności od definicji, umiarkowana dieta niskowęglowodanowa charakteryzuje się udziałem węglowodanów na poziomie 26–45% w całkowitym spożyciu energii.
Niemieckie Towarzystwo Diabetologiczne nie zaleca jednak specjalnie długoterminowego ograniczania spożycia jednego głównego składnika odżywczego w diecie. Podkreśla również, że skład składników odżywczych lub właściwości żywności, takie jak wzorce kwasów tłuszczowych lub zawartość błonnika, są ważniejsze niż ich procentowe spożycie.
Osoby z cukrzycą powinny spożywać węglowodany pochodzące z warzyw, roślin strączkowych, świeżych owoców i pełnego ziarna. Żywność ta zawiera między innymi wiele błonnika, który powoduje wolniejszy wzrost poziomu cukru we krwi. Osoby chore na cukrzycę powinny spożywać około 40 gramów błonnika dziennie. Jest to na przykład odpowiednik 5 porcji owoców i warzyw (1 duże jabłko, 1 miseczka malin, sałatka, ziemniaki jako dodatek do dania głównego, i tak dalej) oraz 2–3 kromki pełnoziarnistego chleba.
Warto wiedzieć:
Ważniejsze od ilości są właściwości żywności bogatej w węglowodany.
Z kolei osoby chore na cukrzycę powinny spożywać mniej produktów z białej mąki i wolnych cukrów. Pokarmy te powodują szybki wzrost poziomu cukru we krwi. Stowarzyszenia zawodowe zalecają spożywanie nie więcej niż 50 gramów wolnych cukrów dziennie. Odpowiada to około 12 łyżeczkom dziennie. Wolne cukry obejmują wszystkie cukry dodane do żywności i napojów, jak również cukry naturalnie występujące w miodzie, syropach, sokach owocowych i koncentratach soków owocowych.
Uwaga: Często przetworzona żywność zawiera dużo cukru, mimo że smakuje słono.
Istnieją alternatywy dla tradycyjnego cukru do słodzenia żywności i napojów. Alternatywy te można podzielić na dwie grupy:
Substancje słodzące
Substancje słodzące są produkowane sztucznie. Nie mają one wpływu na poziom cukru we krwi i nie dostarczają żadnej energii. Według stowarzyszeń zawodowych, substancje słodzące mogą pomóc w osiągnięciu lub utrzymaniu zdrowej wagi ciała, jeśli zmniejszy się spożycie wysokoenergetycznych pokarmów zawierających cukier.
Należy jednak uważać, aby nie przekroczyć dopuszczalnego dziennego spożycia. Ilości te są określone przez Unię Europejską (UE). Wszyscy producenci żywności w UE muszą przestrzegać tych maksymalnych poziomów podczas przetwarzania substancji słodzących w żywności, więc nie powinno być obaw w tym zakresie. Przykładami substancji słodzących są cyklaminian, sacharyna, acesulfam, aspartam lub stewia.
Substytuty cukru
Substytuty cukru zazwyczaj występują naturalnie i nie mają wpływu na poziom cukru we krwi. Niemniej jednak, ponieważ większość substytutów cukru zawiera kalorie, należy unikać ich w dużych ilościach. Ponadto, duże ilości wielu substytutów cukru mogą powodować bóle brzucha lub biegunkę. Przykładami substytutów cukru są sorbitol, ksylitol, izomalt, maltitol lub laktitol.
Uwaga: Niemniej jednak substytuty cukru są deklarowane na opakowaniach żywności jako węglowodany. Osoby, które są leczone insuliną, powinny uważniej przyglądać się, czy spożywają węglowodany, które skutecznie lub nieskutecznie obniżają poziom cukru we krwi. W przypadku obecności substytutu należy go odliczyć przy obliczaniu dawki insuliny.
Indeks glikemiczny (IG) opisuje wpływ żywności zawierającej węglowodany na poziom cukru we krwi. Informuje on o tym, jak szybko i jak bardzo wzrasta poziom cukru we krwi po spożyciu pokarmu.
Wskazówką jest poziom cukru we krwi po spożyciu 50 gramów dekstrozy, która jest ustawiona na 100%. W porównaniu z innymi produktami spożywczymi stosuje się dokładną ilość żywności, która również zawiera 50 gramów węglowodanów. Na przykład, będzie to 100 gramów soczewicy lub 60 gramów płatków kukurydzianych. Pokarmy węglowodanowe o wysokim indeksie glikemicznym (np. białe pieczywo, płatki kukurydziane, chipsy) powodują szybki i wysoki wzrost poziomu cukru we krwi. I odwrotnie, pokarmy zawierające węglowodany o niskim IG (np. rośliny strączkowe, warzywa, produkty pełnoziarniste) wolniej przenikają do krwi, co powoduje bardziej umiarkowany wzrost stężenia glukozy we krwi.
Aby móc ocenić wpływ pokarmu zawierającego węglowodany na poziom cukru we krwi w stosunku do ilości dostarczonych węglowodanów, często oblicza się ładunek glikemiczny (ŁG). Zapewnia on wskazanie reakcji glukozy we krwi na porcję pokarmu węglowodanowego. ŁG to iloczyn IG i ilości węglowodanów użytecznych (w gramach) w porcji jedzenia, podzielony przez 100.
Warto wiedzieć:
Wzór na obliczenie ładunku glikemicznego (ŁG):
ŁG = IG x spożyte węglowodany użyteczne (g) / 100
Na przykład, bagietki i marchewki mają podobny indeks glikemiczny. Ze względu na wysoką zawartość błonnika pokarmowego i wynikający z tego niższy udział węglowodanów użytecznych, zawartość ŁG w marchwi jest znacznie niższa niż w bagietce.
Żywność bogata w węglowodany złożone i błonnik ma zazwyczaj niższy indeks glikemiczny. Jednak sposób przygotowania ma również wpływ na IG. Na przykład, gotowana marchew ma wyższy IG niż surowa. Ponadto, dodatki do posiłku również wpływają na to, jak szybko węglowodany dostają się do krwi.
Pokarmy bogate w węglowodany o niskim indeksie glikemicznym są właściwym wyborem, pod warunkiem, że pozostałe składniki danego produktu są również korzystne dla zdrowia.
Małe kroki często bardziej ułatwiają start niż radykalne zmiany. Stopniowo można podejmować kolejne kroki, aż do osiągnięcia zamierzonego celu. Celem leczenia żywieniowego w cukrzycy jest indywidualnie dopasowana, zbilansowana dieta mieszana, która pokrywa indywidualne zapotrzebowanie na składniki odżywcze i przyczynia się do poprawy sytuacji metabolicznej.
Cele są często różne wśród tych, których to dotyczy. Zmiana diety powinna być omówiona z lekarzem prowadzącym, również pod kątem ewentualnych istniejących już chorób wtórnych.
Wszystkie osoby chore na cukrzycę powinny również uczestniczyć w programie edukacyjnym. Poradnictwo żywieniowe, które wyjaśnia indywidualne pytania i potrzeby, powinno być częścią tego szkolenia i opieki medycznej. Lekarz prowadzący może pomóc w znalezieniu odpowiedniego programu.
Warto wiedzieć:
Poradnictwo żywieniowe jest częścią każdego programu edukacyjnego dla osób chorych na cukrzycę.
Źródła:
American Diabetes Association: Standards of Medical Care in Diabetes - 2019. In: Diabetes Care, 2019, 42: S1-S193
Deutsche Adipositas-Gesellschaft et al.: Interdisziplinäre Leitlinie der Qualität S3 zur „Prävention und Therapie der Adipositas“. Version 2.0. 2014
Deutsche Diabetes Gesellschaft: S3-Leitlinie Ernährungsempfehlungen zur Behandlung des Diabetes mellitus – Empfehlungen zur Proteinzufuhr. Version 1.0. 2015
Deutsche Diabetes Gesellschaft: Stellungnahme des Ausschuss Ernährung der DDG zum Consensus Report: Nutrition Therapy for Adults with Diabetes or Prediabetes. 2019 (Letzter Abruf: 24.08.2020)
Deutsche Diabetes Gesellschaft et al.: Deutscher Gesundheitsbericht Diabetes 2019. Kirchheim Verlag, Mainz, 2019
Deutsche Gesellschaft für Ernährung: Süßstoffe in der Ernährung. In: DGEinfo, 2007, 4: 55-58
Evert, A. B. et al.: Nutrition Therapy for Adults with Diabetes or Prediabetes: A Consensus Report. In: Diabetes Care, 2019, 42: 731-754
Landgraf, R. et al.: Therapie des Typ-2-Diabetes. In: Diabetologie, 2018, 13: S144-S165
Mach, R. L.: Alternative Süßungsmittel. In: Aktuel Ernahrungsmed, 2018, 43: S50-S54
Strohm, D.: Glykämischer Index und glykämische Last – ein für die Ernährungspraxis des Gesunden relevantes Konzept? In: Ernährungs Umschau, 2013, 60: M26-M38
Toeller, M. et al.: Evidenz-basierte Ernährungsempfehlungen zur Behandlung und Prävention des Diabetes mellitus. In: Diabetes und Stoffwechsel, 2005, 14: 75-94 (Gültigkeit abgelaufen, in Überarbeitung)
Verband der Diabetesberatungs- und Schulungsberufe: Diabetes und Ernährung. 1. Auflage. 2017
Stan: 25.01.2021