Pokaż główną treść

Cukrzyca i stłuszczenie wątroby

Wsparcie naukowe: dr Sofiya Gancheva

Wątroba jest centralnym organem ludzkiego metabolizmu. Dzięki niej możemy między innymi wchłaniać składniki odżywcze i pozbywać się z krwi substancji toksycznych.

Zaburzenia metaboliczne, takie jak duża nadwaga (otyłość) i cukrzyca typu 2, mogą uszkodzić wątrobę i prowadzić do stłuszczeniowej choroby wątroby, znanej również jako stłuszczenie wątroby. Dzięki konsekwentnej zmianie stylu życia można zapobiec stłuszczeniu komórek wątroby lub – jeśli stłuszczenie wątroby nie jest jeszcze bardzo zaawansowane – można je nawet odwrócić.

Schematyczne przedstawienie górnej części ciała z wyeksponowaną świecącą wątrobą.
© decade3d / Adobe Stock

1. Co to jest stłuszczenie wątroby?

W stłuszczonej wątrobie tłuszcz jest magazynowany w komórkach wątroby, tzw. hepatocytach. Rozróżnia się stłuszczenie wątroby spowodowane alkoholem i niealkoholową stłuszczeniową chorobę wątroby, tzw. NAFLD (= z ang. „non-alcoholic fatty liver disease”). O NAFLD mówi się, gdy w ponad 5% komórek wątroby gromadzi się nadmierna ilość tłuszczu. Stłuszczeniowa choroba wątroby staje się jednym z najczęstszych wskazań medycznych do przeszczepu wątroby i jest szczególnie ściśle powiązane z cukrzycą, zwłaszcza z cukrzycą typu 2.

Cechą szczególną związku pomiędzy stłuszczeniem wątroby a cukrzycą typu 2 jest to, że obie choroby są od siebie zależne. Jedno schorzenie może być zarówno przyczyną powstania drugiego jak i jego następstwem. Oznacza to, że u osób cierpiących na stłuszczenie wątroby istnieje podwyższone ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2. Jednocześnie cukrzyca typu 2 sprzyja wystąpieniu lub postępowi stłuszczeniowej choroby wątroby.

Ponieważ termin „niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby” może być postrzegany jako stygmatyzujący i dyskryminujący, komitet ekspertów cieszący się międzynarodowym uznaniem zaproponował obecnie zmianę nazwy tej choroby. W przyszłości powinien być używany termin „stłuszczeniowa choroba wątroby związana z dysfunkcją metaboliczną”, w skrócie MASLD (= z ang. „metabolic dysfunction-associated steatotic liver disease”).

2. Co wiąże stłuszczenie wątroby z cukrzycą typu 2?

Zarówno w przebiegu cukrzycy typu 2, jak i w przypadku niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby często występuje zespół metaboliczny. Zespół metaboliczny obejmuje wspólne występowanie kilku chorób lub objawów. Należą do nich:

  • Otyłość brzuszna lub otyłość
  • Podwyższony poziom cukru we krwi na czczo lub występująca wcześniej cukrzyca typu 2
  • Podwyższony poziom trójglicerydów i niski poziom cholesterolu HDL
  • Nadciśnienie

Główną przyczyną zarówno zespołu metabolicznego, jak i cukrzycy typu 2 jest insulinooporność.

Insulinooporność odgrywa główną rolę

Ostatnie badania sugerują, że osoby z cukrzycą typu 2 i insulinoopornością są szczególnie narażone na ryzyko rozwoju stłuszczenia wątroby. U osób z insulinoopornością komórki mięśni, wątroby i tkanki tłuszczowej reagują mniej wrażliwie na wydzielaną insulinę. Oznacza to, że mniej cukru (glukozy) jest wchłaniane z krwi do komórek organizmu. W rezultacie wzrasta poziom cukru we krwi.

Insulinooporność jest szczególnie widoczna w przypadku tkanki tłuszczowej brzusznej. Tłuszcz brzuszny jest szczególnie aktywny metabolicznie i uwalnia do organizmu dużo wolnych kwasów tłuszczowych, zwłaszcza, gdy hormon insuliny nie może już prawidłowo działać z powodu insulinooporności. Wolne kwasy tłuszczowe są następnie przekształcane w organizmie w triglicerydy i magazynowane w komórkach wątroby. W rezultacie komórki wątroby stają się „stłuszczone”. Nadmierne magazynowanie tłuszczu w komórkach wątroby może prowadzić do łagodnego („tlącego się”) stanu zapalnego, który powoduje długotrwałe uszkodzenie tkanki wątroby.

Insulinooporność wspomaga wchłanianie trójglicerydów do komórek wątroby. Ponadto odkładanie się tłuszczu w komórkach wątroby zwiększa insulinooporność. Tworzy to swego rodzaju „błędne koło”.

3. Jakie są objawy stłuszczonej wątroby?

Osoby ze stłuszczoną wątrobą lub cierpiące na stłuszczeniowe zapalenie wątroby zwykle nie doświadczają bólu ani innych objawów.

Następujące objawy mogą jednak wskazywać na chorobę stłuszczeniową wątroby:

  • utrzymujące się zmęczenie i apatia
  • problemy z koncentracją
  • uczucie ucisku w prawej górnej części brzucha
  • częste uczucie pełności
  • dolegliwości podczas leżenia na prawym boku
  • ciemny mocz
  • jasny stolec.

Warto wiedzieć:

Stłuszczenie wątroby może występować, nawet jeśli parametry wątroby są prawidłowe.

4. Jak można zapobiegać stłuszczonej wątrobie?

Osoby chore na cukrzycę mogą zrobić wiele, aby zapobiec wystąpieniu niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby. Decydującą rolę odgrywa przy tym przede wszystkim zdrowy styl życia:

  • Należy zwracać uwagę na masę ciała i starać się unikać, nadwagi, w szczególności otyłości brzusznej. Aby to zrobić, należy dostosować dzienną ilość spożywanych kalorii do wydatku energetycznego.
  • Staraj się prowadzić aktywny tryb życia i włączaj do codziennej rutyny regularny ruch i sesje sportowe.
  • Jeśli to możliwe, unikaj napojów alkoholowych i upewnij się, że stosujesz zbilansowaną dietę bogatą w błonnik. Szczególnie niekorzystne są wysokokaloryczne artykuły spożywcze, zawierające dużo niezdrowych tłuszczów i wolnych cukrów, takie jak napoje bezalkoholowe, słodkie przekąski i tłuste wędliny.
  • Należy również unikać palenia tytoniu.

Zdrowy tryb życia nie tylko zapobiega stłuszczeniu wątroby, ale także korzystnie wpływa na procesy zapalne, insulinooporność, poziom cukru i lipidów we krwi.

Ponieważ niealkoholowe stłuszczenie wątroby i cukrzyca typu 2 mogą być wzajemnie zależne, ważne jest, aby odpowiednio wcześnie zbadać ryzyko wystąpienia tych chorób. Osoby z cukrzycą typu 2 powinny zwrócić się do swojego lekarza prowadzącego o wyjaśnienie, czy nie występuje już stłuszczenie wątroby, a może nawet stłuszczeniowe zapalenie wątroby. W ten sposób można zapobiec rozwojowi zaawansowanego uszkodzenia wątroby.

Warto wiedzieć:

Liczne badania pokazują, że fruktoza, zwłaszcza duże spożycie fruktozy produkowanej przemysłowo, sprzyja magazynowaniu tłuszczu w komórkach wątroby. W rezultacie ryzyko wystąpienia niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby znacznie wzrasta w przypadku wysokiego spożycia fruktozy. Fruktoza sprzyja również wzrostowi tkanki tłuszczowej na brzuchu i insulinooporności.

Warto zatem sprawdzać skład pakowanej żywności – fruktoza produkowana przemysłowo jest coraz częściej wykorzystywana jako tani surowiec w przemyśle spożywczym, np. skoncentrowany syrop fruktozowo-kukurydziany (znany również jako wysokofruktozowy syrop kukurydziany, z ang. „High Fructose Corn Syrup”, w skrócie HFCS). Fruktozę produkowaną przemysłowo często można znaleźć w napojach bezalkoholowych, słodyczach i produktach gotowych.

5. Co zwiększa ryzyko wystąpienia stłuszczonej wątroby?

Stłuszczeniu wątroby mogą sprzyjać następujące zjawiska:

  • nadmierne spożycie alkoholu
  • brak ruchu
  • niewłaściwa dieta
  • leki
  • ciąża
  • wyższy wiek
  • Zespół metaboliczny (np. otyłość brzuszna lub insulinooporność)
  • cukrzyca typu 2
  • jako choroba współistniejąca z innymi chorobami (np. zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu C).

Niealkoholowe stłuszczenie wątroby jest bardzo ściśle powiązane z nadwagą (zwłaszcza z otyłością brzuszną), insulinoopornością oraz cukrzycą typu 2. Około 70% osób chorych na cukrzycę typu 2 cierpi na stłuszczeniową chorobę wątroby.

Warto wiedzieć:

Nawet u osób o prawidłowej masie ciała może rozwinąć się niealkoholowe stłuszczenie wątroby. Jest to rzadkie zjawisko i w większości przypadków ma podłoże dziedziczne.

Jeśli u osób o prawidłowej masie ciała występuje niealkoholowe stłuszczenie choroba wątroby, ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2 wzrasta dwukrotnie.

6. Jak rozpoznaje się stłuszczenie wątroby?

Według Niemieckiego Towarzystwa Gastroenterologii, Chorób Trawiennych i Metabolicznych (DGVS), w przypadku podejrzenia stłuszczenia wątroby należy najpierw określić ogólny stan zdrowia poprzez pomiar wskaźnika masy ciała (BMI), obwodu brzucha i ciśnienia krwi. Dodatkowo należy wykonać badanie krwi. Oprócz specjalnych wartości wątrobowych (tzw. transaminaz) bada się poziom glukozy we krwi na czczo i długoterminową wartość stężenia glukozy we krwi (wartość HbA1c) oraz poziom lipidów we krwi (triglicerydy, cholesterol HDL i LDL).

Pozwala to określić, czy występują czynniki ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2 lub zespołu metabolicznego, które z kolei zwiększają ryzyko stłuszczenia wątroby.

Należy jednak podkreślić, że samo badanie krwi nie wystarczy do zdiagnozowania stłuszczenia wątroby, ponieważ w przypadku tego schorzenia wartości parametrów czynnościowych wątroby we krwi są często prawidłowe. Podwyższony poziom we krwi może być również spowodowany innymi przyczynami.

W drodze wywiadu można wykluczyć nadmierne spożycie alkoholu oraz inne choroby, takie jak zaburzenia lipometaboliczne lub choroby jelit, jako możliwą przyczynę stłuszczenia wątroby.

W diagnostyce stłuszczenia wątroby można zastosować kilka technik obrazowania (nieinwazyjnych): Z reguły lekarz prowadzący wykonuje badanie ultrasonograficzne (USG). W przypadku stłuszczonej wątroby narząd ten jest w badaniu ultrasonograficznym zwykle jaśniejszy i większy niż normalnie. Ponadto w celu zdiagnozowania stłuszczenia wątroby można wykonać spektroskopię rezonansem magnetycznym (SRM) oraz elastografię. Badanie MRS mierzy zawartość tłuszczu, a elastografia elastyczność wątroby.

Aby wykluczyć inne choroby wątroby i móc z całą pewnością stwierdzić, czy mamy do czynienia ze stłuszczoną wątrobą czy stłuszczeniowym zapaleniem wątroby, konieczne jest wykonanie biopsji wątroby. Biopsja jest zabiegiem inwazyjnym. Tkanka wątroby jest usuwana za pomocą strzykawki, aby można było dokładnie zbadać komórki wątroby. Biopsja wątroby często jest określana jako punkcja wątroby.

7. Jakie zagrożenia dla zdrowia wynikają ze stłuszczenia wątroby?

Niealkoholowe stłuszczenie wątroby może mieć poważne konsekwencje zdrowotne, zwłaszcza jeśli złogi tłuszczu doprowadziły już do trwale tlących się procesów zapalnych w wątrobie. Nieleczone, mogą prowadzić do odkładania się tkanki łącznej (zwłóknienia) i bliznowacenia (marskości). W tym stadium wykonywanie przez wątrobę różnorodnych i ważnych funkcji jest poważnie ograniczone. Możliwe późniejsze powikłania to np.:

  • Wodobrzusze
  • Zaburzenia mózgu spowodowane toksynami, które nie są już rozkładane w wątrobie
  • Rak wątroby

Ponadto niealkoholowe stłuszczenie wątroby sprzyja insulinooporności, podwyższonemu poziomowi cukru we krwi i zaburzeniom metabolizmu lipidów. Wszystko to prowadzi do zwiększonego ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia. Ponadto u osób ze stłuszczeniem wątroby zwiększa się ryzyko wystąpienia przewlekłej choroby nerek oraz polineuropatii cukrzycowej.

8. Jak leczy się stłuszczenie wątroby?

Obecnie nie ma zatwierdzonego leku na niealkoholową stłuszczeniową chorobę wątroby, niemniej jednak trwają badania nad wieloma produktami leczniczymi. Ponadto kilka leków obniżających poziom cukru we krwi, takich jak inhibitory SGLT-2 i agoniści receptora GLP-1, jest obecnie testowanych specjalnie pod kątem leczenia chorób wątroby.

Leczenie koncentruje się na zmianach stylu życia, które okazały się bardzo skuteczne w leczeniu stłuszczenia wątroby.

Należy zredukować nadwagę. Nawet 5–10-procentowa utrata wagi może mieć pozytywny wpływ na niealkoholową stłuszczeniową chorobę wątroby. Utrata 10% masy ciała może nawet odwrócić niealkoholową chorobę stłuszczeniową wątroby. Według badań, zbilansowana dieta i regularny ruch mają również bardzo pozytywny wpływ na przebieg niealkoholowej choroby stłuszczeniowej wątroby. Oprócz zmiany diety skuteczny może być także trening wytrzymałościowy i siłowy (3 godziny tygodniowo o średniej (umiarkowanej) intensywności).

Ze względu na zwiększone ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia u osób z niealkoholową chorobą stłuszczeniową wątroby, w regularnych odstępach czasu powinno być również przeprowadzane przez lekarza badanie serca i naczyń krwionośnych. W ten sposób czynniki ryzyka i ewentualne choroby układu krążenia mogą być wyjaśnione na wczesnym etapie i w razie potrzeby leczone.

Tutaj można dowiedzieć się więcej o chorobach układu krążenia!

Odżywianie przy stłuszczeniu wątroby

Aby zmniejszyć zawartość tłuszczu w komórkach wątroby, należy ograniczyć spożycie szybko działających węglowodanów i nasyconych kwasów tłuszczowych. Jedną z opcji jest dieta śródziemnomorska. W szczególności zaleca się unikać produktów zawierających fruktozę. Abstynencja lub przynajmniej ograniczenie spożycia alkoholu oraz rzucenie palenia również mają pozytywny wpływ na stłuszczenie wątroby.

Przy konsekwentnym przestrzeganiu odpowiedniej zmiany stylu życia, jeśli stłuszczenie wątroby nie będzie zbyt zaawansowane, szanse na całkowitą regenerację wątroby są bardzo duże.

Warto wiedzieć:

Zmiany stylu życia mogą odwrócić stłuszczenie wątroby we wczesnych stadiach. W przypadku nadwagi redukcja masy ciała o około 5% prowadzi do zmniejszenia zawartości tłuszczu w wątrobie o 30%. Aby odeprzeć zapalenie wątroby, należy zredukować masę ciała o ponad 10%.

9. Jak powszechna jest niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby?

W Europie i USA niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby jest obecnie uważana za najczęstszą przyczynę przewlekłej choroby wątroby. U osób chorych na cukrzycę typu 2 częstość występowania niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby jest szczególnie wysoka i wynosi około 70% (70 na 100 osób).

W ogólnej populacji osób dorosłych, globalna częstość występowania niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby wynosi ponad 25% (1 na 4 osoby). W 2016 r. Niemcy znajdowały się na trzecim miejscu z około 23% całej populacji, za Grecją (41%) i Włochami (25,4%).

Warto wiedzieć:

Dramatyczne zwiększenie częstości występowania stłuszczeniowej choroby wątroby jest szczególnie widoczne wśród dzieci i młodzieży w krajach uprzemysłowionych. W zależności od badania na niealkoholową stłuszczeniową chorobę wątroby cierpi 3–10% dzieci i młodzieży. Wzrost częstości występowania tej choroby w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat jest następstwem wzrostu otyłości wśród dzieci i młodzieży. Około 40% dzieci i młodzieży z nadwagą cierpi na stłuszczenie wątroby.

Źródła:

Bica, C. et al.: Non-alcoholic fatty liver disease: A major challenge in type 2 diabetes mellitus. In: Exp Ther Med, 2020, 20: 2387-2391
Deutsche Leberhilfe e. V.: Nicht-alkoholische Fettleber – NAFL und NASH. 2022
European Association for the Study of the Liver et al.: EASL-EASD-EASO Clinical Practice Guidelines for the management of non-alcoholic fatty liver disease. In: Diabetologia, 2016, 59: 1121-1140
Gao, Y. et al.: Lean nonalcoholic fatty liver disease and risk of incident type 2 diabetes mellitus: A literature review and meta-analysis. In: Diabetes Res Clin Pract, 2023, 200: 110699
Gastaldelli, A. et al.: Liver-targeting drugs and their effect on blood glucose and hepatic lipids. In: Diabetologia, 2021, 64: 1461-1479
Roeb, E. et al.: Aktualisierte S2k-Leitlinie nicht-alkoholische Fettlebererkrankung der Deutschen Gesellschaft für Gastroenterologie, Verdauungs- und Stoffwechselkrankheiten (DGVS). In: Z Gastroenterol, 2022, 60: 1346-1421
Stefan, N. et al.: A global view of the interplay between non-alcoholic fatty liver disease and diabetes. In: Lancet Diabetes Endocrinol, 2022, 10: 284-296
Stefan, N. et al.: Diabetes and Fatty Liver. In: Exp Clin Endocrinol Diabetes, 2022, 130: S113-S116
Stan: 21.09.2023

Na szczyt