Cukrzyca i rak
Wsparcie naukowe: prof. dr Stephan Herzig
Różne badania wskazują na prawdopodobny związek między dwiema powszechnymi chorobami: cukrzycą i rakiem. Jest to szczególnie prawda w przypadku cukrzycy typu 2. Dane dotyczące cukrzycy typu 1 są mniej jednoznaczne.
Dokładne przyczyny nie są obecnie znane. Naukowcy pracują jednak intensywnie nad wyjaśnieniem mechanizmów, aby opracować odpowiednie metody leczenia.
Dla osób z cukrzycą – podobnie jak dla osób zdrowych metabolicznie – ważne są regularne badania kontrolne i prowadzenie zdrowego trybu życia.
Spis treści
- Cukrzyca i rak – jak są ze sobą powiązane?
- Jakie rodzaje raka występują częściej w przebiegu cukrzycy?
- Jakie czynniki zwiększają ryzyko zachorowania na raka?
- Czy rak może powodować cukrzycę?
- Jak można zapobiegać nowotworom?
- Cukrzyca i rak: co dzieje się w organizmie?
- Cukrzyca i rak: jakie są podejścia badawcze?
1. Cukrzyca i rak – jak są ze sobą powiązane?
Interakcja między cukrzycą a rakiem jest bardzo złożona i trudna do rozszyfrowania. Na obie choroby przewlekłe ma wpływ wiele różnorodnych czynników. Pewne wydaje się jednak to, że cukrzyca może sprzyjać patologicznemu wzrostowi niektórych komórek ciała i zwiększać ryzyko zachorowania na raka.
Warto wiedzieć:
Liczne badania wskazują na związek między cukrzycą typu 2 a różnymi nowotworami. Niemniej jednak dokładne mechanizmy nie są jeszcze jasne.
Trwające 16 lat badanie z udziałem ponad miliona uczestników wykazało, że różne rodzaje raka częściej występują u cukrzyków niż u osób ze zdrowym metabolizmem. W badaniu tym nie pytano o typ cukrzycy ani wiek w chwili rozpoznania. Większość badań wykazujących związek między cukrzycą a nowotworami nie rozróżnia różnych typów cukrzycy. Ponieważ cukrzyca typu 2 występuje znacznie częściej niż cukrzyca typu 1, można przypuszczać, że wyniki dotyczą głównie cukrzycy typu 2. Istnieje jednak coraz więcej badań sugerujących, że osoby z cukrzycą typu 1 są również bardziej narażone na rozwój raka. Kluczową rolę może tutaj odgrywać dzienna dawka insuliny. Duże badanie populacyjne z USA wykazało, że osoby, które muszą wstrzykiwać co najmniej 0,8 jednostki insuliny na kilogram masy ciała dziennie, częściej chorowały na raka niż osoby przyjmujące niższą dawkę insuliny. Jednak kwestia tego, czy insulina może faktycznie być czynnikiem ryzyka zachorowania na raka, wymaga bardziej szczegółowych badań.
2. Jakie rodzaje raka występują częściej w przebiegu cukrzycy?
Podobnie jak w populacji ogólnej, niektóre rodzaje nowotworów występują częściej u cukrzyków. Są to m.in. rak jelita grubego, rak wątroby, rak piersi i rak trzustki, ale także rzadsze rodzaje raka, takie jak rak żołądka. Przykładowo, ryzyko zachorowania na raka jelita grubego u cukrzyków przed 50. rokiem życia jest mniej więcej takie samo jak w rodzinach, w których ten nowotwór występuje częściej.
Bez względu na płeć, u osób z cukrzycą typu 1 częściej rozpoznaje się następujące nowotwory:
- rak wątroby
- rak trzustki
- rak nerki
- rak przełyku
- rak żołądka
- rak płuc
- rak tarczycy
- rak płaskonabłonkowy
- białaczka
Co ciekawe jednak, w porównaniu z populacją ogólną, liczba zgonów osób z cukrzycą typu 1 z powodu raka jest taka sama co liczba osób umierających na raka bez cukrzycy. Według badań rak piersi występuje jeszcze rzadziej u osób z cukrzycą typu 1 niż w populacji ogólnej. Nie oznacza to jednak, że cukrzyca typu 1 chroni przed rakiem piersi. Dane dotyczące ryzyka zachorowania na raka w przebiegu cukrzycy mogą jedynie wskazywać na związek między tymi dwiema chorobami. Nie sugerują one, że cukrzyca powoduje raka.
Niektóre nowotwory występują zarówno u osób z cukrzycą typu 2, jak i u osób z cukrzycą typu 1. Są to m.in.:
- rak wątroby
- rak trzustki
- rak nerki
- rak płuc
- białaczka
Istnieją jednak inne rodzaje nowotworów, które są częściej diagnozowane u osób z cukrzycą typu 2 niż u osób bez cukrzycy. Są to:
- nowotwory dróg żółciowych
- rak pęcherzyka żółciowego
- nowotwory przewodu pokarmowego
- rak pęcherza moczowego
- rak jajnika
- rak błony śluzowej trzonu macicy (endometrium)
- nowotwory jamy ustnej
- glejaki (nowotwory ośrodkowego układu nerwowego, głównie nowotwory mózgu)
- czerniak (rak skóry)
Generalnie następujące rodzaje raka występują częściej u kobiet z cukrzycą niż u kobiet bez cukrzycy:
- rak jelita grubego
- rak trzustki
- rak piersi (w przypadku cukrzycy typu 2)
U mężczyzn z cukrzycą następujące rodzaje nowotworów występują częściej niż u mężczyzn niecierpiących na tę chorobę:
- rak jelita grubego
- rak trzustki
- rak wątroby
- chłoniak nieziarniczy, nowotwory tkanki limfatycznej (w przypadku cukrzycy typu 1)
Powiązania między cukrzycą a rakiem nie są bynajmniej jednokierunkowe – nowotwory (np. rak trzustki) mogą również wywoływać cukrzycę. Ponadto niektóre leki przeciwnowotworowe mogą również prowadzić do zaburzeń metabolizmu cukru.
3. Jakie czynniki zwiększają ryzyko zachorowania na raka?
Ryzyko wystąpienia nowotworu może być zwiększone przez wiele różnych czynników. Należą do nich znane czynniki ryzyka, takie jak:
- pewne zmiany genetyczne
- palenie tytoniu
- nadwaga i otyłość
- brak ruchu
- niezdrowa dieta
- niektóre infekcje, np. spowodowane przez wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV, Humane Papilloma Virus)
- spożywanie alkoholu
- toksyny środowiskowe
- przewlekłe zapalenia
Cukrzyca typu 2 często wiąże się znadwagą lub znaczną nadwagą (otyłością). Obecnie wiadomo, że tkanka tłuszczowa uwalnia hormony, które wspomagają rozwój raka. W przypadku znacznej nadwagi organizm znajduje się w przewlekłym stanie zapalnym. Liczne komórki zapalne w tkance tłuszczowej uwalniają prozapalne substancje przekaźnikowe, które mogą sprzyjać rozwojowi nowotworów.
Leki mogą również zwiększać ryzyko zachorowania na raka. Są to m.in. leki immunosupresyjne. Podejrzewa się również, że niektóre leki przeciwcukrzycowe zwiększają ryzyko zachorowania na raka. Są to m.in. agoniści receptora GLP-1 i inhibitory DPP-4, a także insulina i analogi insuliny. Sulfonylomoczniki mogą również zwiększać ryzyko zachorowania na raka. Jednak kwestia tego, czy leki przeciwcukrzycowe naprawdę wspomagają rozwój raka, jest niekiedy bardzo kontrowersyjne w nauce. Poprzednie badania prowadziły do bardzo różnych wniosków.
W większości badań wykazano związek między przyjmowaniem dziennej dawki insuliny a występowaniem nowotworów. Osoby, które potrzebują dużej dziennej dawki insuliny, były bardziej narażone na zachorowanie na raka niż osoby, które potrzebowały niewielkiej ilości insuliny lub nie potrzebowały jej wcale. Niemniej jednak inne możliwe czynniki ryzyka nie zostały wzięte pod uwagę w badaniach, więc nie jest jasne, w jakim stopniu zwiększone ryzyko wystąpienia nowotworu wynika z podawanej insuliny.
W przypadku innych leków obniżających poziom cukru we krwi (doustnych leków przeciwcukrzycowych) zakłada się, że mogą one mieć pozytywny wpływ na raka. Przykładowo, leczenie metforminą wydaje się zmniejszać częstość występowania i śmiertelność z powodu raka. Jak dotąd jednak udało się jedynie wykazać, że metformina może zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka. Stopień, w jakim metformina może faktycznie zapobiegać wystąpieniu nowotworu, jest nadal przedmiotem badań. Wpływ na ryzyko zachorowania na raka jest również nadal kontrowersyjny w nauce.
Prawdopodobnie minie kilka lat, zanim zostanie wyjaśnione, czy niektóre leki przeciwcukrzycowe zwiększają ryzyko zachorowania na raka, ponieważ rozwój większości typów nowotworów zwykle trwa dłużej niż te leki są dostępne na rynku i stosowane w terapii cukrzycy. W związku z tym, gdyby takie ryzyko rzeczywiście istniało, jego skutki musiałyby zostać wykazane dopiero na późniejszym etapie.
Oprócz leków, to przede wszystkim metabolizm wydaje się zwiększać ryzyko zachorowania na raka. Jeśli poziom cukru we krwi jest zbyt wysoki, ryzyko wystąpienia raka może wzrosnąć. Tak jest już w przypadku stanu przedcukrzycowego. W szczególności ryzyko wystąpienia raka jelita grubego jest większe u osób ze stanem przedcukrzycowym niż u osób w tym samym wieku ze zdrowym metabolizmem.
4. Czy rak może powodować cukrzycę?
Diagnoza raka jest głównym punktem zwrotnym w życiu osób dotkniętych tą chorobą. Oprócz operacji często konieczna jest chemioterapia, radioterapia, immunoterapia lub inne zabiegi medyczne, które mogą wiele zmienić w organizmie. Może to również prowadzić m.in. do rozwoju cukrzycy. Jednak w większości przypadków to nie sam nowotwór jest odpowiedzialny za cukrzycę, ale jego leczenie. W przypadku raka trzustki i innych chorób trzustki, jeśli jest to możliwe, usuwa się część lub całość trzustki lub organ przestaje działać z powodu choroby. Prowadzi to do względnego lub bezwzględnego niedoboru insuliny, powodując rozwój cukrzycy.
Chemioterapia może być również odpowiedzialna za rozwój cukrzycy. Nie oznacza to jednak, że u każdego, kto otrzyma chemioterapię, rozwinie się cukrzyca. Wiadomo tylko, że niektóre rodzaje chemioterapii zwiększają ryzyko wystąpienia cukrzycy. Są to np. chemioterapie lekami: interferon alfa, tegafur-uracyl (UFT) i paklitaksel. Glikokortykosteroidy lub inne preparaty podobne do kortyzonu mogą również zwiększać poziom cukru we krwi i długofalowo sprzyjać cukrzycy – niezależnie od tego, czy jest ona nowotworowa, czy nie. Z tego powodu glikokortykosteroidy stosuje się tylko przez krótki czas i w miarę możliwości w jak najmniejszej dawce, a poziom cukru we krwi jest regularnie sprawdzany. Celowane terapie przeciwnowotworowe, takie jak terapie przeciwciałami lub immunoterapie np. tzw. inhibitory punktów kontrolnych również mogą zwiększać ryzyko wystąpienia cukrzycy. Do tej pory tylko w ograniczonym stopniu udało się wyjaśnić, dlaczego tak się dzieje w przypadku wszystkich tych terapii.
Ważne jest, aby regularnie sprawdzać poziom cukru we krwi w trakcie i po zakończeniu leczenia przeciwnowotworowego. Zwłaszcza w trakcie leczenia i w pierwszych tygodniach lub miesiącach po leczeniu inhibitorem punktu kontrolnego może wystąpić szybko rozwijająca się cukrzyca typu 1. Dlatego możliwe objawy ostrzegawcze cukrzycy typu 1 należy wcześniej omówić z lekarzem prowadzącym. W przypadku zauważenia objawów cukrzycy typu 1 w trakcie lub po zakończeniu terapii należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem prowadzącym.
5. Jak można zapobiegać nowotworom?
Zdrowy tryb życia jest ważny dla wszystkich – niezależnie od tego, czy chorują na cukrzycę, czy nie: Niewłaściwa dieta, brak ruchu i nadwaga nie tylko negatywnie wpływają na leczenie cukrzycy, ale także zwiększają ryzyko wystąpienia innych chorób, takich jak nowotwory czy powikłania sercowo-naczyniowe. Natomiast zdrowy tryb życia, regularna aktywność fizyczna i zbilansowana dieta działają zapobiegawczo, a także poprawiają przemianę materii.
Więcej informacji, pomocy i wskazówek dotyczących wszystkich aspektów zdrowego trybu życia można znaleźć na naszym portalu „Zapobieganie cukrzycy”.
Warto wiedzieć:
Osoby chore na cukrzycę powinny regularnie poddawać się badaniom kontrolnym i prowadzić zdrowy tryb życia.
Ponadto osoby cierpiące na cukrzycę, podobnie jak osoby ze zdrowym metabolizmem, powinny regularnie brać udział w badaniach przesiewowych w kierunku raka. Im wcześniej nowotwór zostanie wykryty, tym większe szanse na jego wyleczenie. Przykładowo, wszystkie osoby powyżej 50. roku życia ubezpieczone w Niemczech mają prawo do regularnych badań w celu wczesnego wykrycia raka jelita grubego. Kał można badać co roku pod kątem ukrytej krwi, a kolonoskopię może wykonać każdy mężczyzna w wieku od 50 lat i każda kobieta w wieku od 55 lat. W przypadku negatywnego wyniku badanie można powtórzyć po 10 latach. Kasy chorych zachęcają do tego pisemnie wszystkich ubezpieczonych w wieku od 50 do 65 lat. W przypadku innych nowotworów, takich jak rak piersi lub szyjki macicy, istnieją również programy profilaktyczne (Linki w języku niemieckim). Należy omówić z lekarzem prowadzącym, czy wcześniejsze badanie kontrolne jest wskazane w przypadku cukrzycy. Federalne Ministerstwo Zdrowia przedstawia przegląd prawnie uznanych programów badań przesiewowych (Linki w języku niemieckim).
Ponieważ leczenie bardzo wysokimi dawkami insuliny jest również podejrzewane o działanie rakotwórcze, Niemieckie Towarzystwo Diabetologiczne (DDG, Deutsche Diabetes Gesellschaft) radzi podczas terapii: tak dużo insuliny, jak to konieczne, ale tak mało, jak to możliwe. Z drugiej strony terapia metforminą, lekiem obniżającym poziom cukru we krwi, wydaje się działać ochronne w przypadku niektórych rodzajów raka. Lekarze powinni zatem rozważyć połączenie z metforminą lub innymi lekami obniżającymi poziom cukru we krwi, aby zaoszczędzić na insulinie, szczególnie w przypadku osób ze znaczną nadwagą (otyłych) z cukrzycą typu 2, które wstrzykują duże dawki insuliny.
6. Cukrzyca i rak: co dzieje się w organizmie?
Nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób cukrzyca może przyczyniać się do powstawania nowotworów. Za możliwą przyczynę uważa się kilka czynników – według jednego z założeń odpowiada za to podwyższony poziom insuliny (hiperinsulinemia) i podwyższony poziom cukru we krwi (hiperglikemia).
W przebiegu cukrzycy typu 2 organizm początkowo wytwarza więcej insuliny niż normalnie, aby zrekompensować osłabiający wpływ hormonu na komórki organizmu (insulinooporność).
Insulina nie tylko reguluje poziom cukru we krwi, ale także kontroluje wzrost i podział komórek. Długotrwale podwyższony poziom insuliny może zatem stymulować istniejące komórki nowotworowe do zwiększenia ich wzrostu. Ponadto insulinopodobny czynnik wzrostu IGF-1 (z ang. „insulin-like growth factor 1”) bierze również udział w metabolizmie cukrów i tłuszczów. Dodatkowo stymuluje on podziały komórkowe.
Oprócz insuliny ważną rolę odgrywa również podwyższony poziom cukru we krwi. Hiperglikemia wiąże się z wyższym ryzykiem zachorowania na raka jelita grubego, raka wątroby, raka żołądka, raka płuc i raka trzustki. Może za to odpowiadać tzw. „efekt Warburga”. Opisuje on zmieniony metabolizm cukrów w komórkach rakowych umożliwiający szybki rozwój nowotworów. Ponadto wysoki poziom cukru sprawia, żecukier może w coraz większym stopniu wiązać się z różnymi produktami przemiany materii, tworząc tzw. produkty końcowe zaawansowanej glikacji (z ang. „Advanced Glycation End Products”, AGE). Te z kolei zwiększają stres oksydacyjny w organizmie i sprzyjają stanom zapalnym.
W szczególności cukrzyca typu 2 często wiąże się z nadwagą. W przypadku nadwagi niektóre substancje przekaźnikowe (adipokiny) są w coraz większym stopniu uwalniane z tkanki tłuszczowej. Te substancje przekaźnikowe, w tym hormon zwany leptyną, nie tylko regulują apetyt i metabolizm, ale mogą również bezpośrednio wpływać na kontrolowanie podziału i wzrostu komórek. Ponadto, z powodu nadwagi, z komórek tłuszczowych uwalnianych jest więcej hormonów, np. estrogen. Estrogen jest czynnikiem ryzyka zachorowania na raka piersi. Jednocześnie w przypadku nadwagi inne hormony i substancje przekaźnikowe są bardziej narażone na utratę rytmu. Oprócz adipokin i estrogenów dotyczy to również cytokin. Zwykle są one uwalniane w zwiększonych ilościach podczas infekcji, stanów zapalnych i walki z nowotworami, ale ich liczba może być również zwiększona w przypadku nadwagi i działać prozapalnie.
7. Cukrzyca i rak: jakie są podejścia badawcze?
W nadchodzących latach kluczowe będzie dalsze rozszyfrowanie lub obalenie możliwych powiązań między rakiem a cukrzycą. Czy jedna choroba powoduje drugą, czy obie choroby są po prostu oparte na tych samych czynnikach ryzyka? Dopiero gdy będzie wiadomo, które mechanizmy działają w jednym lub drugim kierunku, badacze będą mogli rozpocząć opracowywanie odpowiednich metod leczenia.
Długotrwałe skutki stosowania leków przeciwcukrzycowych są również przedmiotem analizy: Gdyby potwierdziło się, że niektóre leki zwiększają ryzyko zachorowania na raka, miałoby to konsekwencje terapeutyczne. Terapie przeciwnowotworowe są również ściśle monitorowane, ponieważ mogą również prowadzić do rozwoju cukrzycy i innych chorób.
Ponadto, badane są możliwości terapeutyczne, np. badacze sprawdzają, czy chirurgia bariatryczna stosowana w przypadku znacznej nadwagi (otyłości), np. operacja zmniejszenia żołądka, ma również hamujący wpływ na wzrost nowotworów. Wiadomo już, że chirurgia bariatryczna może mieć pozytywny wpływ na cukrzycę typu 2 i choroby wtórne związane z cukrzycą.
Stosunkowo nowym podejściem jest post przerywany, który wykazuje niezwykle pozytywny wpływ na metabolizm. Według wstępnych ustaleń może również chronić przed rozwojem nowotworu u niektórych osób i poprawiać skuteczność chemioterapii.
W jaki sposób nadwaga i otyłość wpływają na cukrzycę i przyczyniają się do rozwoju cukrzycy typu 2 jest nadal przedmiotem dokładnych badań. Ponieważ: powszechnie wiadomo, że nadwaga i otyłość sprzyjają stanowi przedcukrzycowemu i zachorowaniu na cukrzycę typu 2. Jednak często nie jest możliwe wyjaśnienie, dlaczego u niektórych osób nie dochodzi do rozwoju cukrzycy typu 2 pomimo wieloletniej nadwagi.
Stosunkowo młoda dziedzina epigenetyki oferuje również nowe podejścia do badania powiązań między cukrzycą a nowotworami. W przeciwieństwie do genetyki, termin „epigenetyka” odnosi się do dziedziczenia cech, które nie są utrwalone w genach, ale w „opakowaniach” genów. Zmiany chemiczne (metylacja) materiału genetycznego – czyli nici DNA lub jej „opakowania”, tzw. histony – wpływają pośrednio na informację genetyczną, kontrolując, które geny są odczytywane i kiedy. Czynniki środowiskowe, odżywianie i warunki życia są możliwymi wyzwalaczami tych zmian epigenetycznych.
Oprócz zmian epigenetycznych istnieją inne czynniki, które kontrolują, jak często i które geny są transkrybowane, np. czynniki transkrypcyjne. Są one generalnie niezbędne do odczytania genów. Na ich działanie mają również wpływ: dieta, czynniki środowiskowe, przyjmowane leki i warunki życia. Prowadzonych jest wiele badań w tym zakresie, zwłaszcza w odniesieniu do leków.
Źródła:
Akturk, H. A. et al.: Immune checkpoint inhibitor-induced Type 1 diabetes: a systematic review and meta-analysis. In: Diabetes Medicine, 2019, 36: 1075-1081
Butler, A. E. et al.: Marked Expansion of Exocrine and Endocrine Pancreas with Incretin Therapy in Humans with increased Exocrine Pancreas Dysplasia and the potential for Glucagon-producing Neuroendocrine Tumors. In: Diabetes, 2013, 62: 2595-2604
Carstensen, B. et al.: Cancer incidence in persons with type 1 diabetes: a five-country study of 9,000 cancers in type 1 diabetic individuals. In: Diabetologia, 2016, 59: 980-988
Coughlin, S. S. et al.: Diabetes mellitus as a predictor of cancer mortality in a large cohort of US adults. In: Am J Epidemiol, 2004, 159: 1160-1167
Currie, C. J. et al.: Mortality after incident cancer in people with and without type 2 diabetes: Impact of metformin on survival. In: Diabetes Care, 2012, 35: 299-304
Currie, C. J. et al.: The influence of glucose-lowering therapies on cancer risk in type 2 diabetes. In: Diabetologia, 2009, 52: 1766-1777
Dai, X. et al.: Altered profile of serum microRNAs in pancreatic cancer-associated new-onset diabetes mellitus. In: J Diabetes, 2016, 8: 422-433
Delaunay, F. et al.: Pancreatic beta cells are important targets for the diabetogenic effects of glucocorticoids. In: J Clin Invest, 1997, 100: 2094-2098
Giovannucci, E. et al.: Diabetes and cancer: A consensus report. In: Diabetes Care, 2010, 33: 1674-1685
Gordon-Dseagu, V. L. Z. et al.: Epidemiological evidence of a relationship between type‐1 diabetes mellitus and cancer: A review of the existing literature. In: Int J Cancer, 2013, 132: 501-508
Hemkens, L. G. et al.: Risk of malignancies in patients with diabetes treated with human insulin or insulin analogues: a cohort study. In: Diabetologia, 2009, 52: 1732-1744
Keesari, P. R. et al.: S141 Long-term risk of colorectal cancer in patients with prediabetes: a systematic review and meta-analysis. In: Am J Gastroenterol, 2022, 117: e103
Khan, U. A. et al.: Personal History of Diabetes as Important as Family History of Colorectal Cancer for Risk of Colorectal Cancer: A Nationwide Cohort Study. In: Am J Gastroenterol, 2020, 115: 1103-1109
Kooijman, R.: Regulation of apoptosis by insulin-like growth factor (IGF)-I. In: Cytokine Growth Factor Rev, 2006, 17: 305-323
Krebsinformationsdienst: Krebsvorsorge und Krebsfrüherkennung – eine Übersicht. (Letzter Abruf: 01.06.2023)
Krebsinformationsdienst: Darmkrebs-Früherkennung. (Letzter Abruf: 01.06.2023)
Kuo, T. et al.: Regulation of Glucose Homeostasis by Glucocorticoids. In: Adv Exp Med Biol, 2015, 872: 99-126
Lauby-Secretan, B. et al.: Body Fatness and Cancer - Viewpoint of the IARC Working Group. In: N Engl J Med, 2016, 375: 794-798
Longo, V. D. et al.: Fasting: molecular mechanisms and clinical applications. In: Cell Metab, 2014, 19: 181-192
Moses, A. C. et al.: Recombinant Human Insulin-Like Growth Factor I Increases Insulin Sensitivity and Improves Glycemic Control in Type II Diabetes. In: Diabetes, 1996, 45: 91-100
National Cancer Institute: Obesity and Cancer Risk. (Letzter Abruf: 01.06.2023)
Nolde, E.: Erst Krebs, dann Diabetes? Endokrinoe Nebenwirkungen mit fulminantem Verlauf. In: Diabetes Update, 2020 (Letzter Abruf: 01.06.2023)
Rahman, I. et al.: Type 2 diabetes, obesity, and cancer share some common and critical pathways. In: Front Oncol, 2020, 10: 600824
Roy, A. et al.: Diabetes and pancreatic cancer: exploring the two-way traffic. In: World J Gastroenterol, 2021, 27: 4939-4962
Ryu, T. Y. et al.: Hyperglycemia as a risk factor for cancer progression. In: Diabetes Metab J, 2014, 38: 330-336
Sah, R. P. et al.: New insights into pancreatic cancer-induced paraneoplastic diabetes. In: Nat Rev Gastroenterol Hepatol, 2013, 10: 423-433
Schmidt, F. M. et al.: Inflammatory cytokines in general and central obesity and modulating effects of physical activity. In: PLoS One, 2015, 10: e0121971
Schlesinger, S. et al.: Prediabetes and risk of mortality, diabetes-related complications and comorbidities: umbrella review of meta-analyses of prospective studies. In: Diabetologia, 2022, 65: 275-285
Sciacca, L. et al.: Long-acting insulin analogs and cancer. In: Nutr Metab Cardiovasc Dis, 2018, 28: 436-443
Shikata, K. et al.: Diabetes mellitus and cancer risk: review of the epidemiological evidence. In: Cancer Sci, 2013, 104: 9-14
Sona, M. F. et al.: Type 1 diabetes mellitus and risk of cancer: a meta-analysis of observational studies. In: Jpn J Clin Oncol, 2018, 48: 426-433
Tseng, C.-H.: The relationship between diabetes mellitus and gastric cancer and the potential benefits of metformin: an extensive review of the literature. In. Biomolecules, 2021, 11: 1022
Vigneri, P. et al.: Diabetes and cancer. In: Endocr Relat Cancer, 2009, 16: 1103-1123
Wang, C. et al.: Increased risk of hepatocellular carcinoma in patients with diabetes mellitus: a systematic review and meta-analysis of cohort studies. In: Int J Cancer, 2012, 130: 1639-1648
Zhang, Z.-J. et al.: The prognostic value of metformin for cancer patients with concurrent diabetes: a systematic review and meta‐analysis. In: Diabetes Obes Metab, 2014, 16: 707-710
Zhao, H. et al.: Sulfonylurea and Cancer Risk Among Patients With Type 2 Diabetes: A Population-Based Cohort Study. In: Front Endocrinol (Lausanne), 2022, 13: 874344
Zhong, W. et al.: Daily insulin dose and cancer risk among patients with type 1 diabetes. In: JAMA Oncology, 2022, 8: 1356-1358
Zhu, B. et al.: The relationship between diabetes mellitus and cancers and its underlying mechanisms. In: Front Endocrinol, 2022, 13: 800995
Stan: 01.06.2023